η μηχανή της μηχανής

Φουκώ: [Θ]υμάσαι ότι ότι όταν επισκεφθήκαμε την Άττικα,[1] μας μίλησαν για τις τέσσερις πτέρυγες πτέρυγες του κτιρίου, τους τέσερις διαδρόμους, τους τέσσερις μεγάλους διαδρόμους Α, Β, Γ και Δ; Λοιπόν, έμαθα, πάλι από τον ίδιο πρώημ φυλακισμένο, ότι υπάρχει ένας πέμπτος διάδρομος που δεν μας είπαν γι' αυτόν, ο διάδρομος Ε. Και ξέρεις ποιος είναι αυτός;

Σάιμον: Όχι Φουκώ: Α καλά, είναι αρκετά απλά η μηχανή της μηχανής ή μάλλον ο αποκλεισμός του αποκλεισμού, ο αποκλεισμός σ' ένα δεύτερο βαθμό: είναι η ψυχιατρική πτέρυγα. Εκεί στέλνουν όποιον δεν μπορεί να ενταχθεί στη μηχανή, αυτόν που η μηχανή δεν καταφέρνει να αφομοιώσει σύμφωνα με τις νόρμες της, αυτόν που δεν μπορεί να συντρίψει σύμφωνα με τη μηχανική της διαδικασία. Έτσι χρειάζονται ένα πρόσθετο μηχανισμό[2]

Οι "αναξιόπιστες" μαρτυρίες των κρατούμενων -ως υποκειμένων των οποίων η αποσαφήνιση (μέσω της ποινικής διαδικασίας) και η εμπέδωση (μέσω του εγκλεισμού) της ταυτότητας του εγκληματία περιστέλλει ή καταπιέζει άλλες εκδοχές της ταυτότητας τους, καθιστώντας τους έτσι "εξ ορισμού" μη έγκυρους κι αναξιόπιστους φορείς λόγου-, βρίθει καταγγελιών σε σχέση με την ψυχιατρική καταστολή. Κι αν σήμερα οι αμφιβολίες περί του τι στόχο υπηρετεί η αρχιτεκτονική και οργανωτική δομή της φυλακής τείνουν να εκλείψουν καθώς ο κατασταλτικός και πειθαρχικός χαρακτήρας της δεν απαιτεί καν την νομιμοποιητική ρητορική της "επανακοινωνικοποίησης", η πραγματικότητα της φυλακής δεν έπαψε ποτέ να αντιστοιχεί σε σ' εναν κατεξοχήν πειθαρχικό μηχανισμό που μεταφράζει τις τεχνικές "μεταχείρισης" σε τεχνικές χειραγώγησης.

Μια ποσοτική απεικόνιση αυτής της πραγματικότητας δίνουν τα στοιχεία που αναφέρει ο Ηλίας Δασκαλάκης σε ένα παλιότερο άρθρο του, όπου παραθέτει στοιχεία από στατιστικές των ΗΠΑ σύμφωνα με τα οποία αντιστοιχούν ένας κοινωνικός λειτουργός σε 846 κρατούμενους, ένας ψυχολόγος σε 4.282 κρατούμενος, ενώ η αναλογία προσωπικού φύλαξης και κρατουμένων είναι ένας προς εννέα [Δασκαλάκης, Η., 1988:45 Οι επιστημονικές τάσεις έναντι του προβλήματος της φυλακής στο Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, ειδικό τεύχος Άνοιξη 1988 (68Α)]. Μια συνθήκη που συνοψίζεται και στη διαπίστωση του S. Cohen ότι οι τεχνικοί της μεταχείρισης και ιδιαίτερα οι γιατροί, έχουν αναδειχθεί σε πολύ αποτελεσματικούς φύλακες της τάξης καθώς, μάλιστα, το περιβάλλον της φυλακής προσφέρεται για ιατρικές καταχρήσεις [Cohen, 1975:456 και επ., Il sistema carcerario futuro, στο F.Basaglia, F.Basaglia Ongaro (επιμ.), Crimini di pace, Einaudi, Torino 1975].

Στα μέσα περίπου της δεκαετίας του ’70, έτυχε να διαβάσω μια συνέντευξη του ιταλού σεναριογράφου και σκηνοθέτη Sergio Citti, συνεργάτη και φίλου του Pier Paolo Pasolini, με εμπειρία εγκλεισμού σε διάφορα «σωφρονιστικά» ιδρύματα της Ιταλίας. Σ’ αυτήν την συνέντευξή του, ο Sergio Citti δήλωνε ότι προτιμά τις παραδοσιακές φυλακές σαν την Regina Coeli[3] από τις φυλακές-πρότυπα όπως η Rebibbia,[4] «στις οποίες φορούσαμε σορτσάκια και παίζαμε τένις στο προαύλιο».

Νεοφώτιστη αναγνώστρια του Pasolini τότε, αλλά και μεταπτυχιακή σπουδάστρια εγκληματολογίας που είχε επισκεφθεί επανειλημμένα το πρότυπο κέντρο της Rebibbia, μελετώντας το ως υπόδειγμα εφαρμογής της έννοιας της σωφρονιστικής μεταχείρισης, αναζήτησα τότε την απάντηση σ’ αυτήν την «παράδοξη» δήλωση στην έννοια της οικείας κουλτούρας, έτσι όπως καταγράφεται στα βιβλία του Pasolini Τα παιδιά της ζωής και Βίαιη ζωή και σε ταινίες του όπως ο Accatone και το Μamma Roma. Αρκετά χρόνια αργότερα σκέφτηκα ότι ο Sergio Citti, «συνομιλούσε» μάλλον και με τον Michel Foucault: Αλλά υπήρξαν και εξεγέρσεις ενάντια στις πρότυπες φυλακές, στα ηρεμιστικά, στην απομόνωση, ενάντια στα ιατρικά ή εκπαιδευτικά συστήματα […] Εξεγέρσεις αντιφατικές ενάντια στην εξαθλίωση, αλλά και ενάντια στην άνεση, ενάντια στους φύλακες αλλά και ενάντια στους ψυχίατρους […] Επρόκειτο, όμως, καθαρά για εξεγέρσεις σε επίπεδο σωμάτων, ενάντια στο ίδιο το σώμα της φυλακής. Ήταν η υλική της πραγματικότητα στο μέτρο που λειτουργεί σαν όργανο και σαν φορέας της εξουσίας. Ήταν όλη αυτή η τεχνολογία της εξουσίας πάνω στο σώμα, που η τεχνολογία της "ψυχής" - εκείνη των παιδαγωγών, των ψυχολόγων και των ψυχίατρων - δεν κατορθώνει ούτε να συγκαλύψει, ούτε ν' αντισταθμίσει, για τον απλούστατο λόγο ότι είναι η ίδια ένα από τα εργαλεία της (Φουκώ, 1989:44, Επιτήρηση και Τιμωρία, Ράππας)[5]

[1] Οι φυλακές υψίστης ασφαλείας Άττικα, στην Νέα Υόρκη. Το 1971, με αφορμή την δολοφονία του μαύρου ακτιβιστή George Jackson, κρατούμενου στις φυλακές San Quentin, που πυροβολήθηκε από φύλακες καθώς προσπαθούσε να αποδράσει, ξέσπασαν εξεγέρσεις σε διάφορες αμερικάνικες φυλακές. Στην Άττικα εξεγέρθηκαν πάνω από 2.000 κρατούμενοι και η εξέγερση κατεστάλη με απολογισμό 39 νεκρούς

[2] Επίσκεψη στις φυλακές Attica, 1992, Ελευθεριακή Κουλτούρα. Πρόκειται για μια συνέντευξη που έδοσε ο Μισέλ Φουκώ στον καθηγητής του State University της Νέας Υόρκης John Simon, αμέσως μετά την επίσκεψή του στις φυλακές Άττικα το 1972

[3] Οι φυλακές της Regina Coeli στη Ρώμη, αν και πολύ πιο σύγχρονες - δημιουργήθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα - έχουν στο μυθολογικό επίπεδο ένα είδος αντιστοιχίας με το δικό μας Γεντί Κουλέ. Λαϊκά τραγούδια του τέλους του 19ου αιώνα, τα οποία ταυτίστηκαν με τον «υπόκοσμο», κάνουν συχνές αναφορές σ’ αυτές: “Dentro a Regina Celi c’ è ‘no scalino. Chi nun salisce quello non è romano. Nun è romano e manco trasteverino” (Μέσα στη Regina Coeli υπάρχει ένα σκαλοπάτι. Όποιος δεν το ανέβηκε δεν είναι ρωμαίος. Δεν είναι ρωμαίος ούτε από το Trastevere - τότε λαϊκή συνοικία της Ρώμης, κοντά στην οποία βρίσκονται οι φυλακές)

[4] To κτιριακό συγκρότημα της Rebibbia, το οποίο βρίσκεται επίσης στη Ρώμη, λειτουργεί από το 1954 και περιλαμβάνει κέντρο παρατήρησης και κέντρο μεταχείρισης νεαρών ενηλίκων παραβατών 

[5] Την συνέντευξη την αναφέρω στο άρθρο μου, Κείμενα της φυλακής και ο λόγος περί «σωφρονιστικής» μεταρρύθμισης [στο Εικόνες φυλακής, 2006, Πατάκης), από όπου και ο σχολιασμός της

Εικόνα: Attica Prison Uprising, του Brad Holland http://airamerica.com/gallery/banned-op-ed-art?image=3

Με την ευχή ν' αφήσει πίσω της την μηχανή της μηχανής η εικοσάχρονη Χριστίνα Κυριμοπούλου, που αποφυλακίζεται τον Ιούνιο, για να μπορέσει να κτίσει καινούργιο σώμα, χωρίς ουλές