Αναπαραστάσεις του εγκληματία και ΜΜΕ

 

Το κείμενο βασίζεται στο: A. Koukoutsaki (2003) Images of criminals. Deconstructing the law-breaker, constructing the criminal, στο H.-J. Albrecht, T. Serassis, H. Kania,  Images of Crime II, Freibourg: Max-Planck Institut fur auslandisches und internationales Strafrecht.

Η εικόνα είναι από το μουσείο Λομπρόζο

 

Σ’ όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού του 2002, στα ελληνικά ΜΜΕ, ηλεκτρονικά και έντυπα, κυριαρχούσε το θέμα της εξάρθρωσης της τρομοκρατικής οργάνωσης 17Ν, η οποία πρωτοεμφανίστηκε πριν 27 χρόνια και παρέμενε άγνωστη μέχρι τις 29 Ιουνίου, όταν ένα τυχαίο γεγονός οδήγησε στη σύλληψη των πρώτων μελών της.

«Είμαι ο Δημήτρης Κουφοντίνας και ήρθα να παραδοθώ»

Το μεσημέρι της Πέμπτης 5 Σεπτεμβρίου 2002, ένας μελαχρινός άνδρας, με κοντοκομμένα μαλλιά και με χαρακτηριστικά, έντονα, μάτια, πήρε ταξί από το κέντρο του Πειραιά και, διανύοντας διαδρομή περίπου 10 χιλιομέτρων σε κεντρικούς και πολυσύχναστους δρόμους, έφτασε στο κτίριο της Γενικής Αστυνομικής Διεύθυνσης Αθηνών. Καθώς ανέβαινε τα σκαλιά του κτιρίου, ο οδηγός του ταξί τον ακολούθησε για να του επιστρέψει τα ρέστα από το χαρτονόμισμα των 100 euro, με το οποίο είχε πληρώσει τη διαδρομή αξίας 10 euro. Εκείνος του έγνεψε να τα κρατήσει και κατευθύνθηκε προς τον φρουρό, καλύπτοντας – μόνον τότε – τα χαρακτηριστικά του με γυαλιά και κασκέτο.      Ο οδηγός του ταξί έμαθε, από έκτακτο δελτίο ειδήσεων, ότι είχε συνοδεύσει στην αντιτρομοκρατική υπηρεσία τον υπ’ αριθμόν 1 καταζητούμενο ως επιτελικό αρχηγό της τρομοκρατικής οργάνωσης 17 Νοέμβρη, του οποίου φωτογραφίες και video προβάλλονταν καθημερινά από τα ελληνικά ΜΜΕ. Τα σχετικά ρεπορτάζ συνοδεύονταν από την προειδοποίηση ότι πρόκειται για τον «σκληρό» της οργάνωσης, οπλισμένο με το ιστορικό 45άρι των εκτελέσεων, ο οποίος θα έδινε μάχη προκειμένου να μην συλληφθεί.

«Είμαι ο Δημήτρης Κουφοντίνας και ήρθα να παραδοθώ», φέρεται να είπε στον φρουρό της εισόδου, που απόμεινε άναυδος να τον κοιτάζει. Πριν ξεκινήσουν οι συνήθεις διαδικασίες, η ταυτότητα του Δημήτρη Κουφοντίνα επιβεβαιώθηκε και από τα δακτυλικά του αποτυπώματα.

 

 

Η απεικόνιση ενός παραβάτη του νόμου στα ΜΜΕ προσωποποιεί την κυρίαρχη αναπαράσταση για τον εγκληματία, την καθιστά συγκεκριμένη και «χειροπιαστή». Η εικόνα, όμως, δεν «μιλάει» από μόνη της. Αυτό το οποίο της δίνει περιεχόμενο είναι τα στοιχεία του υποστρώματος, ο συνδυασμός εικόνας και κειμένου, η αφήγηση μιας ιστορίας. Η εισαγωγή που επέλεξα για το άρθρο μου αναφέρεται σ’ ένα πραγματικό περιστατικό και συνιστά μια εμβληματική περίπτωση κοινωνικής κατασκευής του εγκληματία: η εικόνα των media, απογυμνωμένη απ’ τα στοιχεία του υποστρώματος και τοποθετημένη σ’ ένα διαφορετικό milieu, έπαψε να αντιστοιχεί στο πρόσωπο στο οποίο αναφερόταν, δηλαδή στον πολλαπλά φωτογραφημένο καταζητούμενο, έτσι ώστε αυτός να μην είναι πλέον αναγνωρίσιμος.

Το άρθρο αυτό αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου ερευνητικού προγράμματος για τις κοινωνικές αναπαραστάσεις του εγκλήματος και τα ΜΜΕ, το οποίο εκπονείται υπό την εποπτεία μου στο πλαίσιο προπτυχιακού σεμιναρίου του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Ειδικότερο αντικείμενο του δε είναι η αναπαράσταση του ανθρωποκτόνου μέσα από την ανάλυση τριών περιπτώσεων ανθρωποκτονίας, όπως παρουσιάστηκαν στον αθηναϊκό τύπο.

 

Η αναπαράσταση του ανθρωποκτόνου στα media

 

O τρόπος κάλυψης των ιστοριών εγκλημάτων, είναι από τα πιο ενδεικτικά παραδείγματα της γενικότερης τάσης των media να συνδυάζουν πρακτικές προσωποποίησης και δραματοποίησης των ειδήσεων.

 

Οι δραματοποιημένες ειδήσεις ταιριάζουν απόλυτα με την τάση για προσωποποιημένη ενημέρωση. Σε τελική ανάλυση, είναι το δράμα είναι το ιδανικότερο μέσο για την απεικόνιση των ανθρώπινων συγκρούσεων [1]

Αυτή τη διπλή τάση των media τείνει επίσης να υποβαθμίζει σταθερά τη σημασία των δομικών ή θεσμικών παραγόντων που βρίσκονται στη βάση τόσο αυτού που ορίζεται ως εγκληματικότητα, όσο και των μορφών διαχείρισής της. Αντίθετα, δίδεται σταθερά προτεραιότητα στον προσωπικό παράγοντα, τόσο στο επίπεδο της αναπαράστασης δράστη, θύματος και κινήτρων της εγκληματικής ενέργειας, όσο και στο επίπεδο της σύνδεσης της εγκληματικής ενέργειας με την κοινωνία, καθώς το στοιχείο το οποίο αναδεικνύεται συνήθως είναι η προσωπική και συναισθηματική εμπλοκή του κοινού με τα αναπαριστώμενα γεγονότα.

H αναπαράσταση του ανθρωποκτόνου στα media συνοψίζει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο παρόμοιες πρακτικές.

Αντικείμενο αυτού του άρθρου είναι η ανασυγκρότηση του ιδεολογικού λόγου των ΜΜΕ για τον εγκληματία. Ειδικότερα, η διερεύνηση των μηχανισμών διαμέσου των οποίων ο παραβάτης του νόμου μετατρέπεται σε «εγκληματία», μέσα από μια αναδρομική ανατροπή της ταυτότητάς του, και εντάσσεται στις κατηγορίες που παράγει ο επιστημονικός λόγος για το έγκλημα και τη μεταχείριση του εγκληματία.

 

Η ψυχιατρική πραγματογνωμοσύνη, αλλά και γενικότερα η ανθρωπολογία του εγκλήματος και τα ακατάπαυστα αναμασήματα της εγκληματολογίας αποκτούν εδώ τη συγκεκριμένη τους λειτουργία: με την πανηγυρική εγγραφή των παράνομων πράξεων στο πεδίο των αντικειμένων που επιδέχονται επιστημονική γνώση δίνεται στο μηχανισμό της νόμιμης τιμωρίας μια δικαιολογήσιμη επιβολή όχι απλώς πάνω στα αδικήματα, αλλά και πάνω στα άτομα. Όχι μονάχα πάνω στις πράξεις τους, αλλά και πάνω σ’ αυτό που οι ίδιοι είναι, που θα είναι ή που ενδεχόμενα θα γίνουν. [2]

Ξεκινώντας από την υπόθεση ότι οι ειδήσεις δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα στην οποία αναφέρονται αλλά την ερμηνεύουν, της προσδίδουν συγκεκριμένο περιεχόμενο, εξετάζω την ειδησεογραφία για το έγκλημα ως μέρος ενός πιο σύνθετου συστήματος ορισμών και ερμηνειών. Στόχος μου είναι να αναζητήσω την ιδεολογική ενότητα των παραγόμενων μηνυμάτων για τον ανθρωποκτόνο, κατά πόσον αυτά αναπαράγουν τους ορισμούς και ερμηνείες των φορέων πρωταρχικού προσδιορισμού (primary definers)[3]  καθώς και τις περαιτέρω ιδεολογικές τους συνέπειες.

Η είδηση δεν είναι το γεγονός per se αλλά μια σχέση πάνω σε ένα γεγονός,[4] είναι οι πληροφορίες που έχουμε γύρω από γεγονότα τα οποία θα επιλέξει κάποιος επικοινωνιακός οργανισμός για να τα κάνει είδηση. Κατά συνέπεια, ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν το ιδεολογικό περιεχόμενο της ειδησεογραφίας για το έγκλημα, είναι οι σχέσεις των media με τις πηγές από τις οποίες αντλούν τις πληροφορίες τους, καθώς και το είδος των πηγών, συνήθως άτομα ή φορείς του κοινωνικού κατεστημένου στους οποίους αναγνωρίζεται αυθεντία για κάθε ζήτημα που απασχολεί τα media. [5] Σύμφωνα με την ανάλυση του Stuart Hall (1988), οι ιστορίες εγκλήματος κατασκευάζονται σχεδόν εξ ολοκλήρου από τους ορισμούς και τις αντιλήψεις των θεσμικών φορέων πρωταρχικού προσδιορισμού (institutional primary definers). Αυτοί οι ορισμοί και οι αντιλήψεις  ανατροφοδοτούνται και ενισχύονται  από τον λόγο των «ειδικών» (κατά κανόνα, στερεότυπο και συντηρητικό), ο οποίος προσδίδει  επιστημονικό κύρος στα παραγόμενα μηνύματα και κλείνει τον ιδεολογικό κύκλο αναπαράγοντας παγιωμένες αντιλήψεις για το έγκλημα και τον εγκληματία.

Στην περίπτωση του εγκλήματος η λειτουργία των media να διαμορφώνουν ένα ερμηνευτικό πλαίσιο στην παρεχόμενη πληροφόρηση, είναι ιδιαίτερα σημαντική για δυο επιπλέον λόγους: Πρώτον, διότι η ισχύς των media να παρέχουν μια εικόνα του κόσμου, η ισχύς του agenda-setting, είναι ακόμα μεγαλύτερη όταν πρόκειται για ζητήματα που δεν εμπίπτουν στην άμεση εμπειρία του ατόμου.[6] Τότε τα media αποτελούν την πρωταρχική - αν όχι τη μοναδική - πηγή ενημέρωσης, η οποία προκρίνει ποια γεγονότα θα γίνουν είδηση, περιλαμβάνοντας, επιπλέον, και ισχυρές ερμηνείες περί του πώς θα γίνουν αντιληπτά αυτά τα γεγονότα. (Hall, S. 1988: 340). Δεύτερον, επειδή το έγκλημα, σε σχέση με άλλα θέματα της δημόσιας ζωής, είναι μάλλον «κλειστό» σε πολλαπλές ερμηνείες, από το πεδίο της σημασιοδότησης απουσιάζουν σχεδόν εντελώς οι εναλλακτικές αντιλήψεις, ως εκ τούτου οι κυρίαρχες ερμηνείες εμφανίζονται ως αδιαφιλονίκητες.  (Hall, S.,1988: 355).

 Όμως αυτές οι αδιαφιλονίκητες αντιλήψεις για το έγκλημα και τον εγκληματία (σωστότερα, τα στερεότυπα τα οποία διαχειρίζονται τα media)  επιστρέφουν στην κοινωνία με την ισχύ μιας οντολογικής πραγματικότητας και παράγουν αποτελέσματα στο επίπεδο της κοινωνικής αντίδρασης, άτυπης και θεσμικής. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται η τάση των media να μεγιστοποιούν τους κινδύνους από την εγκληματική δραστηριότητα,[7] τόσο σε ό,τι αφορά το μέγεθος του προβλήματος, όσο και σε ό,τι αφορά τα χαρακτηριστικά, την προσωπικότητα και την κρίση περί επικινδυνότητας του εγκληματία.  Έτσι, πολλές φορές, η ειδησεογραφία για το έγκλημα παράγει (ή τείνει να παράγει) δυσανάλογα αποτελέσματα, τα οποία αποτελούν περαιτέρω ειδησεογραφικά ενδιαφέροντα θέματα. Στην έρευνα για τις κοινωνικές αναπαραστάσεις του εγκλήματος στα ελληνικά ΜΜΕ, είχαμε αρκετές φορές την ευκαιρία να επαληθεύσουμε αυτή την υπόθεση,[8] ενώ στις περιπτώσεις ανθρωποκτονίας, στις οποίες θα αναφερθώ στη συνέχεια, ένας από τους άξονες της ανάλυσης είναι ακριβώς αυτή τη λειτουργία των media να συντελούν στη διαμόρφωση της κοινωνικής αντίδρασης στο έγκλημα διαμέσου της αναπαράστασης της.

Οι περιπτώσεις ανθρωποκτονίας στις οποίες θα αναφερθώ ήταν και οι τρεις high-profile στα ελληνικά media καθώς, με διαφορετικούς όρους η κάθε μια, εμπεριείχαν το στοιχείο του πρωτοφανούς και του ασυνήθιστου ή επενδύθηκε σ’ αυτές μια έντονη συναισθηματική φόρτιση. Υλικό της έρευνας αποτελούν τα δημοσιεύματα πέντε απογευματινών εφημερίδων που καλύπτουν την περίοδο της ανακάλυψης του εγκλήματος και της εκδίκασης της υπόθεσης. Οι εφημερίδες επιλέχτηκαν με κριτήριο το γεγονός ότι στον απογευματινό τύπο το αστυνομικό και το δικαστικό ρεπορτάζ είναι, κατά τεκμήριο, περισσότερο εκτεταμένο. Επιπλέον, οι συγκεκριμένες εφημερίδες ήσαν πρώτες σε κυκλοφορία στην περίοδο κατά την οποία σχεδιάστηκε η έρευνα, απευθύνονταν, κατά συνέπεια, σε ευρύτατο αναγνωστικό κοινό. Με κριτήριο, τέλος, την «πολιτική» τους και τη συνολική δόμηση του περιεχομένου τους (επιλογή θεμάτων, τρόπος παρουσίασης, μορφολογικά στοιχεία) τις εντάξαμε σε δυο συμβατικές κατηγορίες, δηλαδή σε εφημερίδες «γνώμης» και σε «λαϊκές».[9]

Στην ανάλυσή που ακολουθεί οι βασικές πληροφορίες αντλούνται από τα στοιχεία του υποστρώματος (γνώμες φορέων του τιμωρητικού μηχανισμού, απόψεις ειδικών, συνεντεύξεις κοινού κ.ά.), δηλαδή από την ερμηνεία των γεγονότων, η οποία υποδεικνύει και το βασικό ιδεολογικό αποτέλεσμα της αναπαράστασης του ανθρωποκτόνου.

 

 

 

Κατασκευάζοντας το «Τέρας»

 

Στις 30 Δεκεμβρίου του 1993, ανακαλύπτεται στο χωριό Ερμιόνη της Αργολίδας (Πελοπόννησος), το πτώμα του εξάχρονου Νίκου Δουρή, ο οποίος πριν τη δολοφονία του είχε κακοποιηθεί σεξουαλικά. Τρεις ημέρες αργότερα, ο πατέρας του θύματος Μανόλης Δουρής, παρουσιάζεται στο αστυνομικό τμήμα της περιοχής του και ομολογεί ότι αυτός είναι ο δράστης της σεξουαλικής κακοποίησης, αποδίδοντας σε ατύχημα το θάνατο του μικρού. Η δίκη του έγινε τον Νοέμβριο του 1994 και καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη. Τρία χρόνια αργότερα ο Μανόλης Δουρής αυτοκτόνησε στη φυλακή.

Η υπόθεση Δουρή[10] αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα υποστασιοποίησης του πιο ανελαστικού και απωθητικού εγκληματικού στερεότυπου, κατασκευής ενός monstruum, κατά τρόπο ο οποίος δεν επιτρέπει άλλη ανάγνωση της εικόνας που παρέχουν τα media.

Το κοινωνικό προφίλ του δράστη σκιαγραφήθηκε από όλες σχεδόν τις εφημερίδες ήδη στο περιγραφικό τμήμα της είδησης, για να αποτελέσει στη συνέχεια σημαντικό στοιχείο του ερμηνευτικού πλαισίου:

«Ο Μανώλης Δουρής, 41 ετών, […] επάγγελμα: οικοδόμος, ελαιοχρωματιστής, απ’ το Περιστέρι,[11] κάτοικος Ερμιόνης, γραμματικές γνώσεις: Δημοτικό, πατέρας επτά παιδιών» (Εφημερίδα Έθνος, 4/1/94)

Η εικόνα του «παιδεραστή, βιαστή, αιμομίκτη», δομήθηκε σε ένα πρώτο επίπεδο με βάση μαρτυρίες κατοίκων του χωριού, οι οποίοι αναφέρονταν στη βαναυσότητά του, την αδιαφορία του για την οικογένειά του[12] και τον κίνδυνο που εκπροσωπούσε για την μικρή κοινωνία του χωριού του σε σχέση με την οποία εμφανιζόταν ως απόβλητος πριν ακόμα τη διάπραξη του εγκλήματος. Συγκεκριμένα, οι μαρτυρίες τον περιγράφουν ως άτομο με σεξουαλικές διατροφές, το οποίο εξέδιδε τα παιδιά του και εν συνεχεία εκβίαζε τους συγχωριανούς του.[13]

Ο λόγος των κατοίκων του χωριού, επιβεβαιώνεται από τον λόγο των θεσμικών φορέων πρωταρχικού προσδιορισμού:

  «Ο άνθρωπος που χαρακτηρίστηκε από τον ιατροδικαστή κ. Φ. Κουτσαύτη σεξουαλικά διεστραμμένο τέρας και επικίνδυνος για τη δημόσια ασφάλεια» (Έθνος, 4.1.1994).

Και επικυρώνεται από τους ειδικούς:

 «Έχουμε μπροστά μας μια πολύ βαριά εγκληματική προσωπικότητα, ιδίως αν αληθεύουν οι πληροφορίες ότι στο παρελθόν είχε καταγγείλει τρίτους για σεξουαλική παρενόχληση των παιδιών του» (εγκληματολόγος, Έθνος 4/1/1994)

Βασικός άξονας, λοιπόν, της συζήτησης για το συγκεκριμένο έγκλημα (άρα και για την ανασυγκρότηση της εικόνας του δράστη σ’ ένα πρωταρχικό επίπεδο), υπήρξαν οι αντιδράσεις που προκάλεσε τόσο στο επίπεδο της τοπικής, όσο και στο επίπεδο της ευρύτερης κοινωνίας.[14] Η αναπαράσταση αυτών των αντιδράσεων, σε συνδυασμό με την εμμονή των εφημερίδων (ιδιαίτερα των «λαϊκών») στην περιγραφή λεπτομερειών του εγκλήματος που προκαλούσαν δέος, κατά συνέπεια έντονη συναισθηματική εμπλοκή του κοινού με τα γεγονότα, αποτέλεσαν σημαντικότατα στοιχεία του υποστρώματος, τόσο κατά την περίοδο της σύλληψης, όσο και κατά τη διάρκεια της δίκης. Σ’ ένα δεύτερο επίπεδο, ο λόγος των «ειδικών» επικύρωνε την εικόνα των media, αποδίδοντας τη συγκρότηση αυτής της ιδιαίτερης προσωπικότητας στις εμπειρίες των παιδικών χρόνων (παιδί που μεγάλωσε στο δρόμο και σε συνθήκες απόλυτης ένδειας, από διαλυμένη οικογένεια κλπ.), ενώ οι επιχειρούμενοι συσχετισμοί διατυπώθηκαν ως αυταπόδεικτοι[15] προκειμένου να τεκμηριώσουν περαιτέρω την κρίση περί κοινωνικής επικινδυνότητας.

Ωστόσο, το βιωματικό background του Δουρή δεν λειτούργησε αποενοχοποιητικά. Αντίθετα υπαγόρευσε ερμηνείες για μια σειρά από ατομικά χαρακτηριστικά που του αποδόθηκαν, τα οποία παρέπεμπαν σε ένα είδος ανθρωπολογικής διαφορετικότητας, λομπροζιανής σχεδόν διάστασης, καθώς χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον λογοπαίγνια και σημασιολογικά φορτισμένες εκφράσεις που υποδείκνυαν την απόσταση του δράστη από το κοινωνικό σώμα (ο «πα – Τέρας» είναι ένα λογοπαίγνιο που εμφανίζεται σε πολλά δημοσιεύματα, ο «λυκάνθρωπος της Ερμιόνης» εμφανίζεται συχνά στα δημοσιεύματα και τους τίτλους της Απογευματινής, κ.ο.κ).

Τα χαρακτηριστικά του θύματος (προφανώς εξαιρετικά προβεβλημένου στα δημοσιεύματα), αποτελέσανε επίσης σημαντικότατο στοιχείο για την ανασυγκρότηση της εικόνας του θύτη, καθώς, υπό μια έννοια, αυτό το οποίο κυριαρχούσε στο περιεχόμενο πολλών δημοσιευμάτων ήταν η αρχέγονη σύγκρουση ανάμεσα στο καλό και το καλό μέσα από την προβολή του ζεύγους «άγγελος/ σατανάς».[16]

Ο ίδιος ο Δουρής, αρνούμενος την ενοχή του, επικαλέστηκε διανοητική διαταραχή, η οποία τον καθιστούσε κάποιες στιγμές ανίκανο να έχει επαφή με την πραγματικότητα.[17] Το ίδιο υποστήριξαν και άλλα μέλη της οικογένειάς του.[18] Το ενδεχόμενο, ωστόσο, μειωμένου καταλογισμού λόγω διανοητικής διαταραχής τέθηκε απλώς για να ανατραπεί μέσα από τον λόγο των ειδικών, τον οποίο υιοθετούσαν και τα media.[19] Έτσι, το στοιχείο αυτό λειτούργησε κυρίως για να ενισχύσει την επιχειρηματολογία περί «ιδιαίτερα επικίνδυνου ατόμου». Τουτέστιν, την προβολή μιας ακραίας εκδοχής του εγκληματικού στερεοτύπου, η οποία επιτελεί αποτελεσματικότερα τις λειτουργίες οριοθέτησης της φυσιολογικότητας και επιβεβαίωσης της αναγκαιότητας για αποπομπή του δράστη από το κοινωνικό σώμα.

Κατά συνέπεια, οι τρόποι με τους οποίους διαχειρίστηκαν την υπόθεση τα media, συνεπάγονταν τη διαμόρφωση ενός πεδίου που αναδείκνυε με πολλαπλά επιχειρήματα το ζήτημα της αποπομπής του δράστη από το κοινωνικό σώμα.[20] Πράγματι, μεγάλο μέρος των δημοσιευμάτων επικεντρώνονταν ακριβώς στην προβολή μιας μονολιθικής και ιδιαίτερα έντονης αντίδρασης, η οποία έφτασε σε ακραίες εκδοχές με τη εκδήλωση βιαιοπραγιών κατά τη μεταγωγή του δράστη στη φυλακή.[21] Με δυο λόγια, το μήνυμα, τόσο σε καταδηλωτικό, όσο και συμπαραδηλωτικό επίπεδο,  είναι ότι συνιστά υπερβολή το να απολαύει δικαιωμάτων ή της προστασίας του νόμου ο δράστης ενός παρόμοιου εγκλήματος.[22] Ως φυσική συνέπεια των παραπάνω, η κοινή γνώμη εμφανίστηκε να υπερφαλαγγίζει σε αυστηρότητα την κρίση των δικαστών που επέβαλαν την ποινή της ισόβιας κάθειρξης και το «αίτημα» για επιβολή της ποινής του θανάτου προβλήθηκε ήδη στο επίπεδο των τίτλων αρκετών δημοσιευμάτων.

Η κοινωνική απόρριψη δε, όπως προανέφερα, εμφανίστηκε να περιλαμβάνει ολόκληρη την οικογένεια, η οποία, κατά τις μαρτυρίες, δημιουργούσε συνεχώς προβλήματα στο χωριό. Ωστόσο, οι κοινωνικές συνιστώσες τόσο του αναδρομικού εξοστρακισμού της οικογένειας, όσο των βιωμένων σε πραγματικό επίπεδο – δηλαδή, σε σχέση με το περιβάλλον – προβλημάτων της, πέρναγαν σε δεύτερη μοίρα, διατυπώνονταν σε ρητορικό επίπεδο, και το ερμηνευτικό πλαίσιο παρέπεμπε σε ατομικά χαρακτηριστικά ανεπάρκειας, αδιαφορίας, ανηθικότητας κ.ο.κ.[23] Έτσι και το θέμα της πολύτεκνης οικογένειας και των συνθηκών ανέχειας στις οποίες ζούσε, μολονότι επανερχόταν συνεχώς στη συζήτηση, δεν εστίαζε σε κοινωνικούς και θεσμικούς παράγοντες, αλλά σε ατομικά χαρακτηριστικά των ενήλικων μελών της. Κατά συνέπεια, η πολύτεκνη οικογένεια, ως στοιχείο του ερμηνευτικού πλαισίου, αποτέλεσε κατά κύριο λόγο μέρος της επιχειρηματολογίας περί «αιμομικτικής οικογένειας», και η εγκυρότητα αυτού του στοιχείου κατοχυρώθηκε μέσα από το λόγο των ειδικών.[24] Σ’ αυτό το ερμηνευτικό πλαίσιο, κατακερματίστηκε και η εικόνα της μητέρας, στην οποία αποδόθηκε μεγάλο μέρος της ευθύνης για την σεξουαλική κακοποίηση και τον φόνο του παιδιού.[25] Έτσι, μολονότι η μητέρα δεν είχε υποστεί κανενός είδους κύρωση η οποία να την απομακρύνει από την οικογένεια ως φυσική παρουσία, ένα από τα κεντρικά ζητήματα της συζήτησης, υπήρξε το αίτημα να αναλάβει η πολιτεία τη φροντίδα των υπόλοιπων παιδιών.

Στην ανασυγκρότηση, λοιπόν, από τα media της ιστορίας αυτού του εγκλήματος, αλλά και της ιστορίας της οικογένειας Δουρή συνολικά, η τοπική κοινωνία εμφανίζεται απενοχοποιημένη για την ανοχή ή και τη συμμετοχή της σ’ αυτά τα οποία καταγγέλλει μετά την τέλεση του εγκλήματος: η περίπτωση Δουρή είναι τόσο ακραία, ώστε να υπερβαίνει τις δυνατότητες αυτορρύθμισης των συγκρούσεων από την ίδια την κοινότητα στο πλαίσιο της οποίας παράγονται. Έτσι, η δευτερογενής περιθωριοποίηση και των υπόλοιπων μελών της οικογένειας (ως αποτέλεσμα του ποινικού και κοινωνικού στιγματισμού τους), μεταθέτει το πρόβλημα και την επίλυσή του από το επίπεδο της κοινότητας στους θεσμούς του επίσημου κοινωνικού ελέγχου, συντελώντας παράλληλα σε μια αναπαράσταση του κράτους-αρωγού, το οποίο δεν ασκεί μόνον τιμωρητική λειτουργία, αλλά είναι ικανό να μεριμνά για τους πολίτες με κοινωνικό handicap.

 

Κατασκευάζοντας τη «διαταραγμένη προσωπικότητα»

 

Τον Ιανουάριο του 1994, ο Ματθαίος Μονσελάς πυροβόλησε και σκότωσε την Γεωργία Βαγενά, κατόπιν επανειλημμένων και επίμονων αιτήσεων της ίδιας, η οποία, συντετριμμένη λόγω της εγκατάλειψής της από τον σύζυγό της, επιθυμούσε να πεθάνει, αλλά δεν είχε το θάρρος να αυτοκτονήσει. Η δίκη έγινε τον Φεβρουάριο του 1995 και ο δράστης καταδικάστηκε σε κάθειρξη 12 ετών.

Η ανασυγκρότηση της ιστορίας αυτού του εγκλήματος ξεκίνησε με τους μυθιστορηματικούς όρους ενός ψυχολογικού θρίλερ, όπως υποδεικνύουν οι παρακάτω ενδεικτικοί τίτλοι δημοσιευμάτων: «Το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου», δανείζεται από τον Μαρκές ως τίτλο του 5σέλιδου ρεπορτάζ η εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος της 14/1/94. «Απίστευτο θρίλερ» (Απογευματινή, 14/1/94), «Αίνιγμα με το όπλο του φόνου» (Ελεύθερος Τύπος, 15/1/94).

Παράλληλα, η έλλειψη ενός περισσότερο κατανοητού κοινωνικά κινήτρου για τη διάπραξη αυτού του εγκλήματος (οικονομικού, ζήλιας, αντεκδίκησης κ.ο.κ.), οδήγησε σύντομα τη συζήτηση σε ένα «ψυχογράφημα» των πρωταγωνιστών του. [26]

Έτσι, αν ο Μανόλης Δουρής τοποθετήθηκε ευθύς εξ αρχής στον αστερισμό του monstruum και αυτή η εικόνα δεν άλλαξε στη συνέχεια, στην περίπτωση του Ματθαίου Μονσελά, ήδη από τα πρώτα δημοσιεύματα, καλλιεργήθηκε ένα κλίμα συμπάθειας, κατανόησης και εγγύτητας απέναντι σ’ ένα δράστη ο οποίος έμοιαζε να προσπαθεί να αποκαταστήσει μια αίσθηση πραγματικότητας, να αντιληφθεί, παράλληλα με το κοινό, πώς οδηγήθηκε στο έγκλημα.[27] Ενδεικτικό αυτού του κλίματος είναι το γεγονός ότι, σε αντίθεση με τον πλήρως απονομιμοποιημένο λόγο του Δουρή, ο λόγος του Μονσελά (μέσα από πλήθος συνεντεύξεων, δηλώσεων κλπ.), κάλυπτε ένα πολύ μεγάλο μέρος των δημοσιευμάτων.

Αυτό το κλίμα δεν άλλαξε ουσιαστικά καθ’ όλη τη διάρκεια της δημοσιογραφικής κάλυψης της υπόθεσης, ενώ, κάποιες φορές οδηγούσε και σε μια αντιστροφή των ρόλων θύτη/θύματος.[28] Με άλλα λόγια, σε πολλά δημοσιεύματα προβλήθηκε η ανιδιοτέλεια του δράστη,[29] η άποψη ότι το θύμα τον χρησιμοποίησε (και, υπό μια έννοια, τον «θυματοποίησε»), ενώ αρκετά δημοσιεύματα απέδιδαν τη βασική ευθύνη για το έγκλημα στο σύζυγο του θύματος, ο οποίος κατονομάστηκε απ’ τις εφημερίδες ως ηθικός αυτουργός.[30] Παράλληλα, προέκυπτε ανάγλυφα το γυναικείο στερεότυπο για το θύμα, μια αδύναμη, εξαρτημένη γυναίκα, η οποία έστω κι αν ήταν επιστήμονας και επαγγελματίας, δεν μπόρεσε να αντέξει τη ζήλια, την απόρριψη, την εγκατάλειψη.[31] Αργότερα, αυτό το στερεότυπο μεταστράφηκε και η προσωπικότητα του θύματος εντάχθηκε επίσης σ’ ένα ερμηνευτικό πλαίσιο ψυχικής διαταραχής.

Έτσι, στην ανασυγκρότηση της ιστορίας του εγκλήματος, «ο Μονσελάς θανάτωσε, δεν σκότωσε»,[32] απέχοντας κατά πολύ από τη συνήθη εικόνα του ανθρωποκτόνου.[33] Το γεγονός δε της «συναίνεσης του θύματος», αφ’ ενός μεν συσκότιζε ακόμα περισσότερο την εικόνα του δράστη, αφ’ ετέρου δε πυροδότησε μια αντιπαράθεση γύρω από τον νομικό προσδιορισμό του αδικήματος[34] και υιοθετήθηκε από τις εφημερίδες ο όρος «κατά παραγγελία φόνος».

Η αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του Μονσελά εμφανίστηκε, κατά συνέπεια, ανοιχτή σε πολλαπλές εκδοχές και ερμηνείες, καθώς το κλίμα συμπάθειας, από κάποιο σημείο και μετά, λειτούργησε ως άξονας της επιχειρηματολογίας περί της ύπαρξης μιας «ιδιαίτερης προσωπικότητας». Δηλαδή, η ακραία, σχεδόν «παρεκκλίνουσα» αγαθότητα του Μονσελά αποτέλεσε επιχείρημα για τη διάγνωση μιας «διαφορετικότητας» η οποία, με άλλους όρους, τον απομάκρυνε και πάλι από το κοινωνικό σώμα. Στην περίπτωση Μονσελά, ωστόσο, η αναπαράσταση μιας «ιδιαίτερης προσωπικότητας», αποτέλεσε αφορμή για μια συζήτηση περί μειωμένου καταλογισμού και η, εξαιρετικά επιεικής για ανθρωποκτονία, ποινή των 12 χρόνων έγινε δεκτή ως ένδειξη μιας Δικαιοσύνης ευαίσθητης στην κοινή γνώμη.

Σε σχέση με το κοινωνικό profile του Μονσελά, τον πρώτο καιρό της δημοσιογραφικής κάλυψης της υπόθεσης κυριαρχούσε η αντιπαράθεση του κοινωνικού του status δράστη με αυτό του θύματος, αντιπαράθεση η οποία αποτυπωνόταν στους τίτλους πολλών δημοσιευμάτων («ο παρκαδόρος και η οδοντίατρος»). Συχνές αναφορές γινόταν επίσης στο γεγονός ότι η γνωριμία τους ήταν τυχαία, δεν υπήρχε, κατά συνέπεια, κοινωνική εγγύτητα μεταξύ τους. Σε αρκετά δημοσιεύματα, μάλιστα, έγινε αναφορά σε δηλώσεις που είχε κάνει το θύμα σε πρόσωπά του περιβάλλοντός του, σύμφωνα με τις οποίες αν δεν δεχόταν ο Μονσελάς να την σκοτώσει, θα πλήρωνε κάποιον Αλβανό για να το κάνει. Ωστόσο, η προβολή κοινωνικών χαρακτηριστικών του δράστη, τα οποία υποδείκνυαν ένα «περιθωριακό» άτομο, δεν κατάφερνε να δώσει πειστικές απαντήσεις στα ανοιχτά ερωτήματα που ανέκυπταν από τα υπόλοιπα στοιχεία του υποστρώματος (συνθήκες τέλεσης του εγκλήματος, χαρακτηριστικά θύματος, έλλειψη υλικού κινήτρου κλπ.). Έτσι, όπως προανέφερα, σύντομα η συζήτηση εστιάστηκε σε ένα πλαίσιο ψυχοπαθολογίας, το οποίο περιλάμβανε δράστη και θύμα, σ’ ένα αδιάρρηκτο σχήμα, σ’ ένα συνεχές feedback.

Στο σημείο αυτό έχουμε και ένα ενδιαφέρον σημείο διαφοροποίησης ανάμεσα στις δυο κατηγορίες εφημερίδων του δείγματός μας: στις «λαϊκές» εφημερίδες, ενώ παραμένει σε κάποιο βαθμό η επιχειρηματολογία περί «θυματοποίησης» του δράστη λόγω της ευάλωτης προσωπικότητάς του, προβάλλεται ταυτόχρονα και το θέμα της ψυχικής διαταραχής ως στοιχείο προσωπικότητας με εγκληματική ροπή, στοιχείο στο οποίο υπολανθάνει ή εκφράζεται ρητά η κρίση περί επικινδυνότητας.[35] Το στοιχείο αυτό εμφανίζεται εντελώς περιθωριακά στις εφημερίδες γνώμης.

Ούτως ή άλλως, όμως, ο Μονσελάς καταχωρήθηκε ως μια «ιδιαίτερη ψυχοπαθητική προσωπικότητα», ενώ την εγκυρότητα της «διάγνωσης» επικύρωνε και η συνεχής παρουσία «ειδικών» στη δημόσια συζήτηση.[36] Καθώς δε η εικόνα της “διαταραγμένης προσωπικότητας” άρχισε να μορφοποιείται, η συνεχής αφήγηση της ιστορίας του εγκλήματος σε πρώτο πρόσωπο θα μπορούσε να ερμηνευθεί και υπό μια άλλη έννοια: τα media «δανείστηκαν» από την «κλινική μέθοδο», καθιστώντας τον λόγο του Μονσελά αντικείμενο εξέτασης, ερμηνείας, διάγνωσης και ταξινόμησης στις κατηγορίες που παρέχει ο επιστημονικός λόγος για το έγκλημα, την ψυχική διαταραχή και τη μεταξύ τους σχέση.

 

Κατασκευάζοντας την «Τίγρη»[37]

 

Το Νοέμβριο του 1982 ο αστυνομικός Χρήστος Κολιτσόπουλος, επιστρέφοντας στο διαμέρισμά του με τον ηλικίας 3 χρόνων τότε γιο του, δέχτηκε θανατηφόρα επίθεση με μαχαίρι από τον Γιάννη Σγουρίδη. Ο δράστης εντοπίστηκε αργότερα και ομολόγησε την πράξη του, υποστηρίζοντας ότι τη δολοφονία είχαν σχεδιάσει από κοινού με την ερωμένη του και σύζυγο του θύματος Κάτια Κολιτσοπούλου, κατηγορία την οποία η ίδια η Κολιτσοπούλου δεν αποδέχτηκε ποτέ. Στη δίκη σε πρώτο βαθμό καταδικάστηκαν κατά πλειοψηφία και οι δυο σε ισόβια κάθειρξη, ως φυσικός και ηθικός αυτουργός αντίστοιχα. Η ίδια ποινή επιβλήθηκε (ομόφωνα αυτή τη φορά) και στη δίκη σε δεύτερο βαθμό. Η δίκη αυτή ξεκίνησε τον Μάρτη του 1986, αλλά δεν μπόρεσε να ολοκληρωθεί εξαιτίας των συνθηκών διεξαγωγής της (επεισόδια που προκάλεσαν συγγενείς και συνάδελφοι του θύματος, προπηλακισμοί και άσκηση φυσικής βίας κατά της κατηγορουμένης από  αστυνομικούς κατά τη μεταγωγής της από τη φυλακή στο δικαστήριο κλπ), διεκόπη και επαναλήφθηκε τον Νοέμβρη του 1986, σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα των γυναικείων φυλακών και με έντονη παρουσία αστυνομικών δυνάμεων για λόγους ασφαλείας  [38]

           

Κεντρικό στοιχείο στην ανασυγκρότηση της ιστορίας αυτού του εγκλήματος υπήρξε η γυναικεία παρουσία, στην οποία αποδόθηκε πρωταγωνιστικός ρόλος.[39] Στο στοιχείο αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και το ειδησεογραφικό ενδιαφέρον της υπόθεσης, καθώς η γυναικεία εγκληματικότητα συνιστά ένα μη προσδοκόμενο κοινωνικά γεγονός, η εγκληματικότητα εμφανίζεται να είναι κατά βάση ανδρική δραστηριότητα, τόσο στο επίπεδο του ορισμού του προβλήματος, όσο και στη μεταφορά του στο επίπεδο της είδησης. [40]

Την εκδοχή ότι η Κολιτσοπούλου ήταν η βασική υπεύθυνη για το έγκλημα δεν την πρόβαλε μόνον ο ίδιος ο Σγουρίδης στην απολογία του, αλλά την υιοθέτησαν από την πρώτη στιγμή και οι συγγενείς του θύματος, οι οποίοι σχεδόν αδιαφορούσαν για τον φυσικό αυτουργό, θεωρώντας τον «θύμα του πάθους του γι’ αυτή τη γυναίκα», ενώ πρόβαλαν ιδιαίτερα το ζήτημα της παρουσίας του μικρού παιδιού στη σκηνή του φόνου. Με βάση το υλικό των καταθέσεων τόσο των συγγενών του θύματος, όσο και των συγγενών του φυσικού αυτουργού όπως μεταφέρθηκαν στα media, η Κολιτσοπούλου περιγράφεται ως χαλαρής ηθικής άτομο, με ερωτικές περιπέτειες στη διάρκεια του γάμου της,[41] ψυχρή[42] και αδίστακτη,[43] που ήθελε με κάθε τρόπο να απαλλαγεί από τον σύζυγό της ο οποίος, όμως, δεν συναινούσε στο διαζύγιο.[44] Έτσι, στην ανασυγκρότηση της εικόνας της, βασικό άξονα αποτέλεσε η ηθική της υπόσταση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η εικόνα να μην παραπέμπει στα συνήθη στερεότυπα για τον εγκληματία, δεν ανασυγκροτήθηκε μια «ιδιαίτερη εγκληματική προσωπικότητα» ή μια «ιδιαίτερη κοινωνική περίπτωση» με χαρακτηριστικά που προδιαθέτουν στο έγκλημα. Στην περίπτωση Κολιτσοπούλου,[45] ο ιδεολογικός κύκλος εξαντλήθηκε στην επίκληση των παραδοσιακών γυναικείων χαρακτηριστικών και η κρίση περί επικινδυνότητας συναρτήθηκε προς την ακύρωση των γυναικείων ρόλων που παραπέμπουν στις κυρίαρχες αναπαραστάσεις περί φύλου. Πράγματι, ιδιαίτερα κατά την πρώτη περίοδο κάλυψης της υπόθεσης, αναδείχτηκε ποικιλοτρόπως η έλλειψη φροντίδας για το παιδί της, το οποίο άφησε εκτεθειμένο να γίνει μάρτυρας στη σκηνή του φόνου προκειμένου να μην υποψιαστεί το θύμα τι επρόκειτο να συμβεί.[46] Η δε ποινική αντιμετώπιση της υπόθεσης (καταδίκη σε ισόβια και της ηθικής αυτουργού) και οι παρεπόμενες κυρώσεις, όπως η απαγόρευση να συναντά το παιδί της, έδωσαν μια θεσμική επιβεβαίωση στην εικόνα της «κακής γυναίκας», η οποία λειτούργησε καταστροφικά στις σχέσεις με τους γύρω της, συμπεριλαμβανομένης και της σχέσης με το παιδί της.

Ο πρωταγωνιστικός ρόλος ο οποίος αποδόθηκε στην Κολιτσοπούλου, συνιστώντας με τη σειρά του μια ακόμα ανατροπή του κοινωνικά προσδοκόμενου, κυρίως στο λόγο των  «λαϊκών» εφημερίδων μετέφερε την αναπαράσταση της σχέσης ανάμεσα στους δυο κατηγορούμενους σε ένα «αφύσικο», σχεδόν μη-ανθρώπινο επίπεδο,[47] ήταν η σχέση ανάμεσα σε μια «σατανική» γυναίκα και έναν άνδρα-θύμα, ο οποίος παρασύρθηκε και οδηγήθηκε στο έγκλημα, βοηθώντας την να απαλλαγεί από τον ανεπιθύμητο σύζυγο.

Οι εφημερίδες «γνώμης», χωρίς να υιοθετούν παρόμοια «σεξιστικό» λεξιλόγιο ή να εστιάζουν στο θέμα της σχέσης ανάμεσα στους δυο κατηγορούμενους, συντηρούσαν ωστόσο το ενδιαφέρον της πρωταγωνιστικής γυναικείας παρουσίας μέσα από αφηγηματικές και αναπαραστατικές τεχνικές που αφορούσαν κυρίως το θέμα των αντιδράσεων που εκδηλώθηκαν σε άτυπο επίπεδο απέναντι στην Κολιτσοπούλου.   

            Είτε ούτως, είτε άλλως όμως, το πλαίσιο της συζήτησης το διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό το ζήτημα της κοινωνικής αντίδρασης απέναντι στη γυναίκα κατηγορούμενη και όχι στο έγκλημα καθεαυτό. Πράγματι, ήδη από την περίοδο της δίκης σε πρώτο βαθμό, κεντρικό ζήτημα των δημοσιευμάτων αναδείχτηκαν οι συνθήκες διεξαγωγής της δίκης και η βία η οποία, με υλικούς και ψυχολογικούς όρους, ασκήθηκε στην κατηγορούμενη καθ’ όλη τη διάρκεια της.

Μια πρώτη παρατήρηση, λοιπόν, η οποία οριοθετεί και το πλαίσιο της ανάλυσης που ακολουθεί, είναι ότι ο τρόπος με τον οποίο χειρίστηκαν τα media το υλικό των καταθέσεων και το ζήτημα της κοινής γνώμης,[48] συντέλεσε σε μεγάλο βαθμό στη δημιουργία και τη διαιώνιση ενός φορτισμένου κλίματος, το οποίο οδήγησε εντέλει στη διακοπή της δίκης.[49] Με άλλα λόγια, τα media αναπαριστώντας την κοινωνική αντίδραση, συντελέσανε σε μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωσή της, αποτελώντας και τα ίδια μέρος της προβληματικής κατάστασης η οποία ανέκυψε και αποτέλεσε ένα περαιτέρω ειδησεογραφικά ενδιαφέρον θέμα.

Τα γεγονότα αυτά, σ’ ένα θεσμικό επίπεδο, προκάλεσαν δυο φορές παρέμβαση του Υπουργού Δικαιοσύνης, οδήγησαν στην αναβολή της δίκης και ασκήθηκε ποινική δίωξη στους υπεύθυνους, ενώ, σ’ ένα πολιτικό επίπεδο, προκάλεσαν την παρέμβαση γυναικείων οργανώσεων και ομάδων αναρχικών.[50] Η πολιτικοποίηση αυτή του θέματος υπήρξε και το γεγονός το οποίο οδήγησε στην αποσαφήνιση του πεδίου αντιπαράθεσης μεταξύ εφημερίδων γνώμης και λαϊκών εφημερίδων. Ειδικότερα: οι λαϊκές εφημερίδες χωρίς να υιοθετούν ανοιχτά την υπέρβαση των ορίων που εκφραζόταν με προπηλακισμούς και άλλες βίαιες εκδηλώσεις από το κοινό που παρακολουθούσε τη δίκη, εμφανίζονται ωστόσο να «κατανοούν» την αγανάκτηση του κόσμου. Οι δε εφημερίδες «γνώμης», με αφετηρία την καταδίκη της άσκησης κάθε μορφής άτυπης βίας εναντίον των κατηγορουμένων, υιοθετούν εντέλει ένα ηθικό λόγο υπεράσπισης των δικαιωμάτων του κρατούμενου και γενικότερα των αρχών του κράτους δικαίου.

Στην πιο καθαρή μορφή της αυτή η αντιπαράθεση εντοπίζεται στον τρόπο με τον οποίο κάλυψαν τα γεγονότα οι εφημερίδες Ελευθεροτυπία και Έθνος. Η Ελευθεροτυπία, τόσο σε επίπεδο ρεπορτάζ, όσο και σε επίπεδο σχολίων πρόβαλε ιδιαίτερα το θέμα της συμπαράστασης στην Κολιτσοπούλου από πολιτικές ομάδες. Ειδικότερα, η παρέμβαση των γυναικείων οργανώσεων κυριαρχούσε σε πολλά δημοσιεύματα, έστω κι αν το ιδεολογικό αποτέλεσμα της γυναικείας συμπαράστασης περιορίζονταν στη σημειολογία των τίτλων και του λεξιλογίου. Με άλλα λόγια, ο αντι-σεξιστικός λόγος των γυναικείων οργανώσεων (εξευτελισμός της γυναικείας υπόστασης, ανισότητα στη μεταχείριση των δυο φύλλων, υποβόσκων σεξισμός και μισογυνισμός της ελληνικής κοινωνίας κ.ο.κ.), αν και επέστρεφε συνεχώς στη συζήτηση, παρέμενε εντούτοις στο πληροφοριακό επίπεδο της παράθεσης των γεγονότων. Δεν αποτέλεσε, κατά συνέπεια, αυτόνομο άξονα της συζήτησης, αλλά μέρος της επιχειρηματολογίας για την ανάγκη σεβασμού των δικαιωμάτων του κρατουμένου και ορθής λειτουργίας του κράτους δικαίου.[51]

Στο Έθνος, αντίθετα, η παρέμβαση των γυναικείων οργανώσεων και των ομάδων αναρχικών, αναμετριόταν διαρκώς με την «ισχύ της κοινής γνώμης» και συνδιαλεγόταν με τις μαρτυρίες του κοινού που κατέκλυζε την αίθουσα του δικαστηρίου «για να δει από κοντά τι μπορεί να κάνει μια γυναίκα σ’ ένα άντρα». «Τη γλίτωσαν οι φεμινίστριες» είναι ο τίτλος του δισέλιδου δημοσιεύματος της 21/3/86 για την απόφαση του δικαστηρίου να αναβληθεί επ’ αόριστον η δίκη, με υπέρτιτλο: «Με κραυγές και πανό κατέλαβαν το κακουργιοδικείο όπου δικάζονται οι “εραστές του αίματος”». Την ίδια ημέρα, το δημοσίευμα της Ελευθεροτυπίας κάλυπτε 1/3 της σελίδας, είχε τίτλο «Αναβολή της δίκης Κολιτσοπούλου» και υπότιτλο: «Έξω κουράγιο, μέσα κραυγές».

Από τα πιο ενδεικτικά παραδείγματα αυτής της αντιπαράθεσης είναι τα δημοσιεύματα της 14/3/86 στις δυο αυτές εφημερίδες. Στην «κοινή γνώμη» δίνεται ο λόγος στο δισέλιδο δημοσίευμα του Έθνους με τίτλο: «Αυτοί που τρίζουν τα … δόντια στην τίγρη», υπέρτιτλο: «Μιλούν οι άνθρωποι που δεν χάνουν ούτε λεπτό από τη συγκλονιστική δίκη των διαβολικών εραστών» και υπότιτλους: «Έρχομαι στο δικαστήριο πέντε ημέρες τώρα και μόλις τη βλέπω φωνάζω “φόνισσα”», «Ν’ απαλλάξουν τον Σγουρίδη. Είναι το θύμα της». Στο δημοσίευμα υπάρχουν τέσσερις φωτογραφίες, οι οποίες καλύπτουν το 50% της έκτασής του, αποτελώντας το κυρίαρχο στοιχείο, αυτό το οποίο υπαγορεύει και τον τρόπο ανάγνωσης του κειμένου. Η πρώτη δείχνει τον κατηγορούμενο με σκυμμένο κεφάλι να δέχεται τις φροντίδες της μητέρας του και η λεζάντα γράφει: «Δυο ακόμα τραγικές φιγούρες. Ο Σγουρίδης με τη μητέρα του». Η δεύτερη απεικονίζει μια αντίστοιχη σκηνή της κατηγορούμενης (με πρόσωπο παραμορφωμένο από το κλάμα) και της μητέρας της και η λεζάντα γράφει: «Η τραγική μάνα της Κολιτσοπούλου σκύβει στοργικά και δίνει ένα ποτήρι νερό στην κόρη της». Έτσι, κατηγορούμενη εξαιρείται από τα «τραγικά πρόσωπα» της ιστορίας στα οποία εντάσσεται, ωστόσο, ο φυσικός αυτουργός. Καθώς, δε, υπογραμμίζονται οι συνέπειες των πράξεών της στο ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον, η αντιπαράθεση της εικόνας της με αυτήν των άλλων «τραγικών μανάδων» περιλαμβάνει την ακύρωση του δικού της μητρικού ρόλου.[52] Η τρίτη φωτογραφία, η μεγαλύτερη, δείχνει ένα πλάνο του κοινού που βρίσκεται στην αίθουσα του δικαστηρίου, υπογραμμίζοντας με ιδιαίτερα έντονο τρόπο την παρουσία της κοινωνίας σ’ αυτή τη δίκη. Η τέταρτη επιβεβαιώνει την παρουσία των θεσμικών οργάνων, των επιφορτισμένων με την τήρηση της τάξης, δείχνοντας πάλι το κοινό κι έναν αστυνομικό ενώ η λεζάντα γράφει: «Αστυφύλακας προσπαθεί να ηρεμήσει μια γυναίκα που χειρονομεί». Στο lead του δημοσιεύματος παρατίθενται πέντε δηλώσεις «του κοινού, του απλού λαού που παρακολουθεί από κοντά τη δίκη με τις ώρες». Οι τέσσερις αναφέρονται με έντονα απαξιωτικό τρόπο στην κατηγορούμενη και μόνον στην πέμπτη σχολιάζεται η στάση του κοινού απέναντί της και τίθεται το ερώτημα: «Αν μια στο εκατομμύριο είναι αθώα;». Η ίδια περίπου αναλογία μεταξύ αρνητικών κρίσεων για την κατηγορούμενη και καταδίκης της βίας την οποία υφίσταται υπάρχει και στο κυρίως σώμα του δημοσιεύματος, του οποίου το πολύ μεγάλο μέρος καλύπτεται από δηλώσεις του κοινού που παρακολουθεί τη δίκη. Τα στοιχεία του ρεπορτάζ από την ίδια την ακροαματική διαδικασία είναι ελάχιστα, η πορεία της εκδίκασης της υπόθεσης συνιστά δευτερεύουσα πληροφορία ενταγμένη στα συνολικά συμφραζόμενα του δημοσιεύματος.  Η δε παρέμβαση του Υπουργού Δικαιοσύνης που ζητά από τους δικαστές την εφαρμογή των νόμων και τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των κατηγορουμένων (η είδηση της ημέρας, με άλλα λόγια), δημοσιεύεται σε 12 γραμμές στο τέλος της τελευταίας στήλης του δημοσιεύματος, διαχωρισμένη απ’ αυτό με μια έντονη μαύρη γραμμή και bold γράμματα, ενώ η σελιδοποίηση του δημοσιεύματος την φέρνει κάτω ακριβώς από τη φωτογραφία η οποία αναπαριστά την προσπάθεια τήρησης της τάξης από τα επιφορτισμένα όργανα.

Το δημοσίευμα της Ελευθεροτυπίας την ίδια ημέρα, με τίτλο «Επέμβαση Μαγκάκη»[53] καλύπτει τα 2/3 μιας εσωτερικής σελίδας και έχει ως κεντρικό θέμα την παρέμβαση του Υπουργού Δικαιοσύνης και την καταγγελία γυναικείας οργάνωσης για τις συνθήκες διεξαγωγής της δίκης.[54]

Στην υπηρεσία δε μιας περαιτέρω ιδεολογικής σήμανσης, η οποία συνδέει την εγκληματικότητα με συγκεκριμένη πολιτική τοποθέτηση, στο δημοσίευμα του Έθνους της 19/3/86 αναδεικνύεται το ερώτημα της Πολιτικής Αγωγής για το τι σχέση είχαν οι Σγουρίδης και Κολιτσοπούλου με την αφίσα των αναρχικών που είχε τοιχοκολληθεί σε πολλούς δρόμους της Αθήνας. Την ίδια ημέρα η Ελευθεροτυπία αφιερώνει στις εκδηλώσεις συμπαράστασης ολοσέλιδο δημοσίευμα με τίτλο: «Ιατροδικαστής: “Είναι κτυπημένη”» και υπότιτλους: «Οργανωμένες γυναίκες καταγγέλλουν και μιλάνε για ηθικό λιντσάρισμα, για κλίμα εξευτελιστικό, για απόφαση που έχει ήδη παρθεί από τον χύδην όχλο», ενώ το ίδιο γεγονός (ερώτημα Πολιτικής Αγωγής) αντιμετωπίζεται ειρωνικά.

Συμπερασματικά, στις «λαϊκές» εφημερίδες, μέσα από έναν απροκάλυπτα  σεξιστικό λόγο, η αναπαράσταση της Κολιτσοπούλου είναι αυτή της «κακιάς γυναίκας», η οποία, μεταστρέφοντας σε πηγή δύναμης τα παραδοσιακά γυναικεία χαρακτηριστικά της, καταφέρνει να εξαπατά και να γοητεύει το αρσενικό, μεταστρέφοντας την υποτέλεια σε καταστροφικότητα.[55]

Μια παρόμοια αναπαράσταση της γυναίκας-εγκληματία δεν ανιχνεύτηκε στις εφημερίδες «γνώμης», τουλάχιστον στο βαθμό που μας επέτρεψε να εξάγουμε συμπεράσματα το υλικό που είχαμε στη διάθεσή μας. Καθώς μάλιστα οι συνθήκες διεξαγωγής της δίκης επηρέαζαν σε μεγάλο βαθμό το agenda-setting της υπόθεσης, σε αντιπαράθεση με τον απροκάλυπτα σεξιστικό λόγο των λαϊκών εφημερίδων, η «προοδευτική» επιχειρηματολογία που υιοθετούν οι εφημερίδες «γνώμης» εξελίσσεται σε ένα ηθικό λόγο υπεράσπισης των αρχών του κράτους δικαίου. Ωστόσο, η επιφαινόμενη «σύγκρουση» και ο προοδευτικός λόγος των εφημερίδων γνώμης, ουσιαστικά εξαντλείται σε ένα ρητορικό επίπεδο, το οποίο αντιμετωπίζει υπαινικτικά τους θεσμικούς και κοινωνικούς παράγοντες που βρίσκονται στη βάση αυτού που μεταφέρεται στο επίπεδο της είδησης ως προβληματική κατάσταση.[56] Με άλλα λόγια,  η κοινωνικά κυρίαρχη αντίληψη about what constitutes proper gender behavior δεν συνιστά ποτέ το πραγματικό διακύβευμα, καθώς η συζήτηση μεταφέρεται συνεχώς στην «ανάγκη υπεράσπισης των δικαιωμάτων του κρατούμενου». Αυτός ο ηθικός λόγος, όμως, περί κράτους δικαίου δεν παύει να έχει ως αφετηρία τη γυναίκα-κρατούμενη ως θύμα ανδρικής βίας[57] και εξευτελισμού της γυναικείας της υπόστασης από τα ίδια τα media και την κοινή γνώμη. Μ’ αυτή την έννοια, δεν θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς την απουσία του γυναικείου στερεοτύπου, καθώς η Κολιτσοπούλου, παραμένει η πρωταγωνίστρια της υπόθεσης και για τις εφημερίδες «γνώμης», μέσα από τη «θυματοποίηση» της που προβάλει, έστω και υπαινικτικά, ως ειδικότερη έκφανση της γυναικείας υποτέλειας.

 

 

Συμπεράσματα

 

Η ποινή κοινοποιεί νοήματα όχι μόνον σε σχέση με το έγκλημα και την τιμωρία του, αλλά και σε σχέση με την εξουσία, τις αρχές, τη νομιμότητα, την ομαλότητα, την ηθική, την προσωπικότητα, τις κοινωνικές σχέσεις και πολλά άλλα σχετικά θέματα {…..} Εν κατακλείδι, η ποινή συνιστά ένα πολιτισμικό κείμενο – ή, καλύτερα, μια πολιτισμική αναπαράσταση – που μεταδίδει και κοινοποιεί διαρθρωμένα μηνύματα σ’ ένα πλήθος αποδεκτών {…..} Προκειμένου να κατανοήσουμε τα κοινωνικά αποτελέσματα της ποινής είναι, λοιπόν, αναγκαίο να αναλύσουμε όχι μόνον την αρνητική της λειτουργία του ελέγχου της παρέκκλισης, αλλά και τη θετική της ικανότητα να παράγει νοήματα και να κατασκευάζει την «ομαλότητα».[58]

 

Κατά τον S.Hall, η στιγμή της κατασκευής της είδησης είναι η στιγμή της εγγραφής της σ’ ένα πολιτισμικό χάρτη, σ’ ένα χάρτη κοινωνικών νοημάτων στον οποίο προϋποτίθεται ότι έχει πρόσβαση το κοινό και τον συμμερίζεται. Όπως υποστηρίζεται δε, τα ΜΜΕ δεν θέτουν υπό αμφισβήτηση τον συναινετικό χαρακτήρα της κοινωνίας, ο οποίος αποτελεί ακριβώς το θεμελιακό δεδομένο του ιδεολογικού  πλαισίου που οριοθετεί την επιλογή και το περιεχόμενο των παραγόμενων μηνυμάτων προκειμένου αυτά να αποκωδικοποιηθούν επιτυχώς, να κοινοποιήσουν, δηλαδή, το επιθυμητό περιεχόμενο (Hall, S et al. 1988: 337).

Με τις περιπτώσεις τις οποίες παρουσίασα, επιθυμώ να καταδείξω την ιδεολογική ενότητα των παραγόμενων από τα ΜΜΕ μηνυμάτων σε σχέση με τον εγκληματία, ο οποίος, ως ιδιαίτερη προσωπικότητα ή ιδιαίτερη κοινωνική περίπτωση, «προσωποποιεί» την αρνητική όψη της κοινωνικής συναίνεσης.[59] Με άλλα λόγια, έστω κι αν διαφοροποιούνται εν μέρει οι ιδεολογικοί άξονες της αναπαράστασης του ανθρωποκτόνου σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση, δεν εντοπίστηκαν διαφοροποιήσεις από τους κυρίαρχους ορισμούς και ερμηνείες του εγκλήματος, του εγκληματία και του κοινωνικού ελέγχου. Κατ’ επέκταση δε, δεν εντοπίστηκαν ρωγμές και ως προς τις κυρίαρχες αντιλήψεις για την κοινωνία, τους κοινωνικούς ρόλους, τις σχέσεις κράτους-πολίτη κ.ο.κ. Πράγματι, οι διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις δυο κατηγορίες εφημερίδων του δείγματός μας, χωρίς είναι αυστηρές καθώς υπήρχαν και παρεκκλίσεις, εντοπίστηκαν κυρίως σε θέματα τα οποία δεν επηρέαζαν τον σκληρό πυρήνα της αναπαράστασης. Έτσι, οι σημαντικότερες διαφορές ήταν συνάρτηση ακριβώς των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών κάθε εφημερίδας και της αντίληψης για το κοινό της. Κατά συνέπεια, αφορούσαν τον τρόπο ανασυγκρότησης της υπόθεσης, τα επί μέρους στοιχεία στα οποία δινόταν έμφαση και, κυρίως, το χρησιμοποιούμενο ιδίωμα. Ειδικότερα, οι «λαϊκές» εφημερίδες είχαν μια τάση έντονης δραματοποίησης, με περισσότερες φωτογραφίες, κραυγαλέους τίτλους και αρκετές αναφορές στον αντίκτυπο της εγκληματικής ενέργειας στον κοινωνικό περίγυρο.

            Συμπερασματικά, τα στοιχεία της έρευνάς μας υποδεικνύουν ότι η κατασκευή της εικόνας του ανθρωποκτόνου από τα media συνδέεται με την αναπαράσταση του εγκλήματος ως μιας ενέργειας που αντλεί τα κίνητρά της από τον αυστηρά περιχαρακωμένο ιδιωτικό χώρο των διαπροσωπικών ή ενδοοικογενειακών σχέσεων. Έτσι και τα στοιχεία του υπόβαθρου σπάνια παραπέμπουν στη βασική δομή της κοινωνίας, καθώς συνήθως επικεντρώνονται στα επιμέρους (άτομο, οικογένεια κ.ο.κ.). Θα μπορούσε, μάλιστα, να πει κανείς ότι στη διαδικασία κοινωνικής κατασκευής της είδησης μεταφέρεται η βασική διαδικασία την οποία υιοθέτησε η εγκληματολογία από τις απαρχές της: η μελέτη του εγκληματία βασίζεται στην υπόθεση ότι υπάρχει μια ποιοτική και αποδεδειγμένη διαφορά μεταξύ του εγκληματία και του νομοταγούς. Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει μια σειρά χειρισμών που να παρέχουν νόημα στο ερώτημα «τι είναι στην πραγματικότητα ο εγκληματίας». (Garland, D., 1985: 122).

Σ’ αυτήν την αναπαράσταση συγκλίνει και η εικόνα του θύματος της εγκληματικής ενέργειας, παρά τις επί μέρους διαφορές και τις ιδιαιτερότητες κάθε συγκεκριμένης περίπτωσης. Δηλαδή, τόσο το εξιδανικευμένο, όσο και το αμφιλεγόμενο θύμα, δεν μεταφέρουν τη δυναμική της εγκληματικής πράξης στο επίπεδο των ευρύτερων κοινωνικών σχέσεων,[60] καθώς το σημείο σύνδεσης της εγκληματικής ενέργειας με την κοινωνία εξαντλείται συνήθως στον αντίχτυπο της εγκληματικής ενέργειας στο επίπεδο της κοινωνία ή στις αναπαραστάσεις θυματοποίησης του κοινωνικού σώματος (Koukoutsaki, A. 2000: 459)

Τα ιδεολογικά αποτελέσματα αυτής της εξατομίκευσης του προβλήματος της εγκληματικότητας είναι ότι, αφ’ ενός μεν νομιμοποιείται η απώθηση του εγκληματία από το κοινωνικό σώμα, αφ’ ετέρου δε επιβεβαιώνεται η συνοχή και η εγκυρότητα του «ηθικού σύμπαντος» από το οποίο απωθείται ο παραβάτης των κανόνων. Σ’ αυτή τη γενικευτική – ως εκ τούτου, παραπλανητική - διαχείριση της σχέσης εγκλήματος / κοινωνίας, η κοινωνία καθίσταται μια αφαίρεση, ως μη αποτελούμενη από συγκεκριμένες ομάδες και συμφέροντα, μια κοινωνία ακριβώς συναίνεσης,[61] ενώ «το ζήτημα του εγκλήματος καθώς εκριζώνεται από την πολυπλοκότητα των κοινωνικών σχέσεων, καθίσταται απλώς μια υπόθεση ηθικής διαπαιδαγώγησης» (Melossi, D., 2001: 29).

Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την αναπαράσταση της γυναίκας εγκληματία, αυτή συναρτήθηκε κυρίως προς την κυρίαρχη αντίληψη ότι η γυναικεία εγκληματικότητα θεωρείται σπάνιο και μη προσδοκόμενο κοινωνικά γεγονός. Αυτή η εικόνα προκύπτει από τις στατιστικές ή, διατυπωμένο με άλλους όρους, αυτό υποδεικνύει το τελικό «προϊόν» των μηχανισμών επίσημου κοινωνικού ελέγχου του εγκλήματος, στο οποίο η γυναικεία συμμετοχή είναι ελάχιστη, ενώ η γυναικεία εγκληματικότητα είναι ένας παραμελημένος τομέας μελέτης και στο πλαίσιο της εγκληματολογίας. [62] Με άλλα λόγια, καθώς η εγκληματικότητα εμφανίζεται να είναι κατά βάση ανδρική δραστηριότητα, η «παρέκκλιση» της γυναίκας εμπίπτει σε άλλες μορφές κοινωνικού ελέγχου, αυτού ο οποίος ενεργοποιείται στο πλαίσιο της οικογένειας και των τυπικά γυναικείων ρόλων που συγκροτούν την αναπαράσταση του γυναικείου φύλου. Αυτό το γυναικείο στερεότυπο ανιχνεύτηκε και στο τρόπο με τον οποίο ανασυγκρότησαν οι εφημερίδες του δείγματός μας, όχι μόνον την συγκεκριμένη υπόθεση γυναικείας εγκληματικότητας, αλλά το σύνολο των αντίστοιχων υποθέσεων που αποτελέσανε μέρος του πραγματολογικού υλικού μας.

 

Bibliography

 

Albrecht, H-J. A. Koukoutsaki, T.Serassis (eds), Images of Crime. Representations of Crime and the Criminal in Science, the Arts and the Media, Freibourg: Max-Planck Institut fur auslandisches und internationales Strafrecht, Band 97

Basaglia,F,  F. Basaglia – Ongaro (1976), La maggioranza deviante. L’ ideologia del controllo sociale totale, Torino: Einaudi

Bennet, W. L. (1996), News. The politics of illusion, Longman Publishers  (Greek edition, Athens: Dromeas, 1999)

Cain, M. (1990), ‘Towards Transgression: new directions in feminist criminology’ στο International Journal of the Sociology of Law, n. 18

Carlson, J. M. (1985), Prime-Time Law Enforcement: Crime Show Viewing and Attitudes in the Criminal Justice System, New York: Praeger

Cohen, S, J.Young (eds) (1988),  The manufacture of news. Social problems, deviance and the mass media, London: Constable

Foucault, M. (1976), Surveiller et punir. Naissance de la prison. ( Ελληνική έκδοση 1989, Επιτήρηση και Τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, Αθήνα: Ράππας)

Faustini, G,. (1995), Le tecniche del linguaggio giornalistico, Roma: NIS

Fiske, J. (1995), Television Culture, London: Routledge (Greek edition, 2000, TV. Η ανατομία του τηλεοπτικού λόγου, Αθήνα: Δρομέας)

Garland, D. (1985), “The criminal and his science. A critical account of the formation of criminology at the end of the nineteenth century”, in The British Journal of Criminology, vol. 25, n. 2

Garland, D. (1990), Punishment and modern society (ιταλική έκδοση Pena e societa moderna, Milano: il Saggiatore, 1999)

Gerbner, G, L.Gross, L. (1976), “Living with television: The violence profile”, in Journal of Communication, 26, 1

Halkias, A.(1999), “From social butterfly to modern-day Medea: Elizabeth Broderick’s portrayal in the press”, in Critical Studies in Mass Communication, n. 19.

Hall, S. et al. (1978), Policing the crisis: Mugging, the State, and Law and Order, London: Mcmillan, Greek translation of Balancing accounts. Cashing in on Handsworth” in Komninou, M., Ch. Lyrintzis (eds) (1989), Society, Power and the Mass Media, Athens: Papazisis,

Hall, S et al. (1988), “The social production of news: mugging in the media”, in Cohen, S, J.Young (eds),  The manufacture of news. Social problems, deviance and the mass media, London: Constable

Komninou, M., Ch. Lyrintzis (eds) (1989), Society, Power and the Mass Media, Athens: Papazisis

Konstantinidou, Ch. (2001) “Social representations of crime: the criminality of Albanian immigrants in Athens press”, in Albrecht, H-J. A. Koukoutsaki, T.Serassis (eds)

Koukoutsaki, A.. (2000), «Εγκληματικό στερεότυπο και ΜΜΕ» στο Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21^ου αιώνα. Αφιέρωμα στη μνήμη Ηλία Δασκαλάκη (συλλογικό), Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Κοινωνικών Ερευνών

Melossi, D. (2001), “Changing representations of the criminal”, in J.-H. Albrecht, A. Koukoutsaki, T. Serassis (eds)

Melossi, D, 2002, Stato, controllo sociale, devianza, Milano: Bruno Mondatori

McGiure, M., R. Morgan, R. Reiner (eds) (1997), The Oxford Handbook of Criminality, Oxford: Clarendon Press

Reiner, R. (1997) “Media Made Criminality. The representation of Crime in Mass Media” in McGiure, M., R. Morgan, R. Reiner (eds) (1997

Sacco, V.F. (1995), “Media constructions of crime”, in The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 539

Serafetinidou, M (1991), Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Ο ρόλος των μέσων στην αναπαραγωγή του σύγχρονου καπιταλισμού, Αθήνα: Gutemberg

Shaw, E.(I979), “Agenda-setting and Mass Communication Theory”, in International Journal far Communication Studies, vol. XXV, n. 2

Varvaresou, X. (2000), «Αναπαραστάσεις του δράστη και του θύματος και ΜΜΕ. Μια εμπειρική προσέγγιση: Υπόθεση Μανώλης Δουρής», Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21^ου αιώνα. Αφιέρωμα στη μνήμη Ηλία Δασκαλάκη (συλλογικό), Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Κοινωνικών Ερευνών.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1] Bennet, W. Lance (1996, ελληνική έκδοση 1999: 113)

[2] Foucault, M. (1976), Surveiller et punir. Naissance de la prison. ( Ελληνική έκδοση 1989 απ’ όπου και οι αναφορές, Επιτήρηση και Τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, Αθήνα: Ράππας), σελ. 29-30

[3] Στην ανάλυση που ακολουθεί η αναφορά είναι σε δυο κατηγορίες primary definers. Στους institutional primary definers, δηλαδή τους φορείς του επίσημου κοινωνικού ελέγχου τους εγκλήματος, και στους «ειδικούς επιστήμονες», οι οποίοι ασχολούνται με το έγκλημα σε θεωρητικό και εφαρμοσμένο επίπεδο

[4]  Faustini, G,. (1995), Le tecniche del linguaggio giornalistico, Roma: NIS, σελ. 54

[5] Για την ανάλυση αυτής της σχέσης βλ. Serafetinidou, M..1991: 242 και επ

[6] «Το κοινό γνωρίζει ή αγνοεί, στρέφει την προσοχή του ή αδιαφορεί, δίνει μεγαλύτερη ή μικρότερη σημασία σε διάφορα στοιχεία των public scenarios. Το κοινό τείνει να περιλαμβάνει στη γνώση του ή να αποκλείει απ’ αυτήν αυτό που περιλαμβάνουν τα media στο περιεχόμενό τους ή αποκλείουν απ’ αυτό» (Shaw, E.I979: 96, cited by Faustini, G.1995: 61)

[7] Συνήθως καταλογίζεται στα media ότι παρουσιάζουν την εικόνα ενός «επίφοβου» και «ανηλεούς» κόσμου {Gerbner, G, L. Gross, 1976, Carlson, J. M., 1985, cited by Reiner, R., 1997:199) και τροφοδοτούν το φόβο του εγκλήματος, όπως προκύπτει από πλήθος ερευνών.

[8] Ένα από τα πιο ενδεικτικά παραδείγματα αφορά τη μελέτη ενός crime wave που δημιουργήθηκε από τα ελληνικά media σε σχέση με την εγκληματικότητα των Αλβανών και αναφέρεται από την Christina Konstantinidou (2001: 113-4). Συγκεκριμένα, την περίοδο κατά την οποία τα ΜΜΕ καλλιεργούσαν και τροφοδοτούσαν ένα κλίμα «ηθικού πανικού» το κοινοτικό συμβούλιο ενός χωριού της Μακεδονίας, στο Παλιό Κεραμίδι, αποφάσισε την απαγόρευση της κυκλοφορίας των Αλβανών που διέμεναν και εργάζονταν στην περιοχή μετά τη δύση του ηλίου. Ένα χρόνο μετά, οι ίδιοι οι κάτοικοι του χωριού παραδέχονται ότι, στην πραγματικότητα, δεν είχαν υπάρξει κρούσματα εγκληματικότητας Αλβανών στην περιοχή, αλλά έλαβαν προληπτικά μέτρα λόγω του «φόβου του εγκλήματος» που καλλιεργούσαν τα ΜΜΕ. “Ακούγαμε πως οι Αλβανοί κλέβαν και σκοτώνανε, κάθε φορά που ανοίγαμε την τηλεόραση, όποιο έγκλημα γινόταν Αλβανούς κατηγορούσαν, γι’ αυτό κι εμείς είπαμε να πάρουμε προληπτικά μέτρα και τότε όλοι γύρισαν και είπαν εμάς ρατσιστές»

[9] Εφημερίδες «γνώμης»: Ελευθεροτυπία, Τα Νέα. «Λαϊκές» εφημερίδες: Απογευματινή, Έθνος, Ελεύθερος Τύπος

[10] Για την ανάλυση της υπόθεσης αυτής, πρβλ. Βαρβαρέσου, Ξ. (2000)

[11] Λαϊκή συνοικία της Αθήνας

[12] «Δούλευε περιστασιακά και τα παιδιά του τα φρόντιζε περισσότερο ο κόσμος γιατί τα λυπόμαστε» (στην εφημερίδα Τα Νέα, 4/1/1994)

[13] «Κατηγορούσε οικογενειάρχες ότι είχαν βιάσει τα παιδιά του, που στην πραγματικότητα κακοποιούσε ο ίδιος, και αποσπούσε μεγάλα χρηματικά ποσά» (στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος, 4/1/94)

[14] «Φρίκη και οργή διακατέχει τους κατοίκους της Ερμιόνης μετά την τερατώδη πράξη που στιγμάτισε για πάντα το χωριό τους» (στην εφημερίδα Έθνος, 3/1/94)

«Η κοινωνία της Κέρκυρας [Στις φυλακές της Κέρκυρας οδηγήθηκε ο Δουρής μετά την απόφαση για προφυλάκισή του] αναστατώθηκε και μόνο στην ιδέα ότι ο άνθρωπος που διέπραξε τέτοιο τερατώδες έγκλημα θα βρισκόταν στο νησί, έστω και σιδεροδέσμιος στις φυλακές ύψιστης ασφάλειας» (στην εφημερίδα Έθνος, 7/11/94)

[15] «Κάθε άνθρωπος αναπαράγει τις συμπεριφορές που έχει υποστεί» Τίτλος σύνθετου δημοσιεύματος (ρεπορτάζ, σχόλιο, συνεντεύξεις με ειδικούς) της εφημερίδας Ελευθεροτυπία της 7/1/94. Σύνθετα δημοσιεύματα  που περιέχουν και συνεντεύξεις ειδικών εμφανίζονται και σε άλλες εφημερίδες.

[16] «Εξάχρονο αγγελούδι», «βίασε το αγγελούδι», «ξανθόμαλλος Νίκος», «ο πα-Τέρας που έκοψε την ανάσα της ελληνικής κοινωνίας».

[17] «Στην Κύπρο το 1974 που πολέμησα, τα νεύρα μου κλονίστηκαν. Παθαίνω κρίσεις και όταν πίνω τα χάπια δεν ξέρω τι κάνω. Έχω κάνει τρεις απόπειρες αυτοκτονίας. Δεν θυμάμαι να βίασα τον Νίκο» (όπως δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Απογευματινή, 4/1/94).

[18] Γενικότερα τα μέλη της οικογένειας Δουρή υπερασπίστηκαν την εκδοχή ότι ο θάνατος του θύματος οφειλόταν σε ατύχημα και απέδιδαν τη σεξουαλική του κακοποίηση σε ένα είδος διχασμού προσωπικότητας του δράστη.

[19] «Θεωρώ ότι αν ήταν πράγματι άρρωστος, όπως ισχυρίζεται, δεν θα ήξερε να οργανώνει τόσο αποτελεσματικά εκβιασμούς τρίτων και να εισπράττει χρήματα για πράξεις που πιθανώς έχει διαπράξει ο ίδιος» (εγκληματολόγος στην εφημερίδα Έθνος, 4/1/94). «Το μύθο του Δόκτορος Τζέκυλ και του κυρίου Χάιντ επικαλέστηκε ο στυγερός παιδοκτόνος Μ.Δουρής» (στην εφημερίδα Τα Νέα, 4/1/94). «Όσα ψυχολογικά προβλήματα και αν είχε, δεν έπρεπε να ξεσπάσει πάνω σ’ αυτό το αθώο πλασματάκι» (στην εφημερίδα Απογευματινή, 4/1/94)

[20]Οι «λαϊκές» εφημερίδες ειδικότερα, παρουσιάζουν μεγαλύτερο αριθμό δημοσιευμάτων και φωτογραφιών που αναφέρονται στον δράστη και στην κοινωνική αντίδραση, αναπαριστώντας έτσι και στο μορφολογικό επίπεδο των δημοσιευμάτων αυτήν την θεμελιακή αντιπαράθεση μεταξύ εγκληματία και κοινωνικού σώματος (Βλ. Βαρβαρέσου Ξ., 2000: 474-5)

[21] Προπηλακίστηκε από το κοινό πριν μπει στην κλούβα, ενώ ξυλοκοπήθηκε άγρια από συγκρατούμενούς του στη διάρκεια του ταξιδιού. Η εικόνα του αιμόφυρτου Δουρή, σε πολλά δημοσιεύματα, συνοδεύτηκε από σχόλια που δικαιολογούσαν αυτές τις ενέργειες ως φυσική συνέπεια των αντιδράσεων που προκάλεσε στην κοινωνία το έγκλημα του. «Η πράξη του Δουρή είναι τόσο αποτρόπαιη, ώστε δύσκολα μπορεί να την αντέξει άνθρωπος. Ακόμα κι αν έχει εγκληματήσει και αφαιρέσει ανθρώπινη ζωή» (σχόλιο της εφημερίδας Έθνος, της 8/1/94). Η ολιγωρία δε των αρχών να τον προστατεύσουν αναφέρθηκε σε ελάχιστα δημοσιεύματα, ενώ δεν επέσυρε κυρώσεις για τους υπευθύνους.

[22]Σ’ αυτό το πλαίσιο και ως φυσική συνέπεια της αποστροφής που προκάλεσε το συγκεκριμένο έγκλημα στο κοινωνικό σώμα, προβλήθηκε και η αρχική δυσκολία να βρεθεί δικηγόρος ο οποίος να αναλάβει την υπεράσπιση του δράστη, έτσι ώστε αρχικά την υπεράσπισή του ανέλαβε δικηγόρος διορισμένος αυτεπάγγελτα.

[23] «Διαστροφή, καταναλωτισμός, επτά παιδιά να ζουν χειρότερα από κατοικίδια ζώα, μια ύποπτη κι ανεκδιήγητη μάνα, μια γριά πεθερά» (στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 4/1/94)

[24] «Συνήθως η μητέρα κακοποιημένων παιδιών, ενώ έχει – αν όχι αποδείξεις – έστω σημαντικές ενδείξεις της κατάστασης, δεν βγαίνει προς τα έξω να καταγγείλει τον δράστη» (ψυχολόγος, στην εφημερίδα Έθνος, 4/1/94).

[25] «Αυτή φταίει για όλα. Είναι δυνατόν η μάνα να μην βλέπει τι γίνεται σπίτι της; Ίσως η μάνα έχει μεγαλύτερες ευθύνες από το φονιά.» (στην εφημερίδα Απογευματινή, 4/1/94). 

[26] «Ο Μονσελάς βρέθηκε σε μια ατμόσφαιρα θανάτου» (στην εφημερίδα Τα Νέα, 22/2/95),  «Αγάπη … μετά φόνου – Η τρέλα του έρωτα» (τίτλος σύνθετου δημοσιεύματος στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 17/1/94)

[27] Από τα θέματα που προβλήθηκαν ιδιαίτερα ήταν το γεγονός ότι καθυστέρησε κατά μια μέρα την παράδοσή του στις Αρχές, για να μην καταστρέψει το βράδυ των γενεθλίων της μικρής του ανιψιάς.

[28]«Ο εκτελεστής: ήταν ρομαντικός και ψυχούλα. Το θύμα: τη σκότωσε ο χωρισμός» (από τους τίτλους της εφημερίδας Έθνος της 14/1/94), « “Ήταν αυτοκτονία” λένε οι ψυχίατροι», (από τους τίτλους της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος» της 14/1/94), «Μακάρι να έχει την πιο καλή αντιμετώπιση [από το δικαστήριο] και να μην του καταστρέψουν τη ζωή» (από το ρεπορτάζ για τη δίκη της εφημερίδας Έθνος της 27/2/95)

[29] Μόνον περιθωριακά, σε λίγα δημοσιεύματα, αναφέρθηκε το ενδεχόμενο να πληρώθηκε από το θύμα για την πράξη του.

[30] Ιδιαίτερα ενδεικτικός είναι ο τίτλος δημοσιεύματος της εφημερίδας Ελευθεροτυπία κατά την περίοδο της δίκης: «Ένα κουβάρι: θύτες, θύματα και αυτουργοί» (4/3/95), ενώ η εφημερίδα Απογευματινή της 2/3/95 σχολιάζει ως εξής την απόφαση του δικαστηρίου: «Σεβόμαστε την απόφαση του δικαστηρίου, αλλά στο σκαμνί έπρεπε να καθίσει και ο άντρας της».

[31] «Μια γυναίκα εξαρτημένη για ζωή και θάνατο» (Τίτλος σύνθετου δημοσιεύματος της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, 4/3/95)

[32] Από την κατάθεση εγκληματολόγου στην δίκη, που χρησιμοποιήθηκε ως τίτλος του ρεπορτάζ στην εφημερίδα  Ελευθεροτυπία της 22/2/95

[33] Έπ’ αυτού είναι πράγματι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η σημειολογία των τίτλων πολλών δημοσιευμάτων («Τα κατά Ματθαίον Πάθη», υπέρτιτλος της εφημερίδας Ελευθεροτυπία της 14/1/94, «Εκτελεστής ή λυτρωτής;», από τους τίτλους της ίδιας εφημερίδας της 21/2/95).

[34] «Πλημμέλημα μόνον εάν το θύμα πάσχει από ανίατη» (νομικός, στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 14/1/94).

[35] «Άνθρωπος με χαλαρή συνείδηση, δηλαδή εγκληματίας», «Το ερώτημα είναι, ο άνθρωπος αυτός είναι ο εαυτός του ή εκείνη; Μήπως έχουμε διχασμό προσωπικότητας;» (Από συνεντεύξεις ψυχιάτρων και ψυχολόγων στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος της 14/1/94). «Σκότωσε, δεν λύτρωσε» (από την αγόρευση της Εισαγγελέα στη δίκη. Χρησιμοποιείται ως τίτλος του σχετικού ρεπορτάζ στην εφημερίδα Έθνος της 28/2/95)

[36] Από τις 14/1/94 έως και τις 23/2/94 (περίοδος σύλληψης) και από τις 3/1/95 έως 15/3/95 (περίοδος δίκης),υπήρξαν 9 δημοσιεύματα με απόψεις ειδικών στις εφημερίδες Ελευθεροτυπία, Τα Νέα και την Απογευματινή, 7 στον Ελεύθερο Τύπο και 5 στο Έθνος.

[37] Ο όρος «ξανθιά τίγρη» χρησιμοποιήθηκε ήδη από τα πρώτα δημοσιεύματα της υπόθεσης για να παραμείνει στη συνέχεια στους τίτλους και το λεξιλόγιο κυρίως των λαϊκών εφημερίδων.

[38] Λόγω της πρακτικής αδυναμίας να συγκεντρωθεί το σύνολο των δημοσιευμάτων στις εφημερίδες του δείγματός μας από την περίοδο της σύλληψης και της δίκης σε πρώτο βαθμό, η ανάλυση που ακολουθεί βασίστηκε κυρίως στα δημοσιεύματα τα οποία κάλυψαν την περίοδο της δίκης σε δεύτερο βαθμό. Ωστόσο από το αποσπασματικό υλικό της πρώτης περιόδου που έχουμε στη διάθεσή μας, ανιχνεύονται σημαντικά κοινά στοιχεία στο agenda – setting της υπόθεσης. Ειδικότερα, η σταθερή έμφαση στο θέμα της αντίδραση του κοινού απέναντι στο έγκλημα και ιδιαίτερα απέναντι στη δράστιδα του εγκλήματος. Ως εκ τούτου, η ανάλυση που ακολουθεί εστιάζει στο θέμα της αναπαράστασης της κοινωνικής αντίδρασης και στα σημεία συζήτησης και αντιπαράθεσης που διαμόρφωσε.

[39] Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι δεν αναφέρθηκε ποτέ το όνομα του φυσικού αυτουργού του εγκλήματος στους υπέρτιτλους ή τις «σφραγίδες» των δημοσιευμάτων, τ ην ταυτότητα των οποίων προσδιόριζε συνήθως το όνομα της ηθικής αυτουργού (π.χ. «δίκη Κολιτσοπούλου»).

[40] Sacco, 1995: 143, cited by Reiner, R. 1997: 201. Κατά δε την M. Cain (1990: 2), ο χώρος των θεσμών της ποινικής δικαιοσύνης θεμελιώνεται εξ ορισμού σε ανδροκεντρικά επιχειρήματα, καθώς γνώμονας παραμένει η ανδρική εγκληματικότητα και η θεσμική της διαχείριση και η γυναίκα ή το κορίτσι εγκληματίας αντιμετωπίζονται ως Άλλος, που υπάρχει μόνον στο βαθμό που διαφοροποιείται από τον άνδρα εγκληματία.

[41] «Πρόεδρος Δικαστηρίου [στη μητέρα του Σγουρίδη]: Ήθελε η κατηγορουμένη να παντρευτεί το γιο σας; Μάρτυρας: Αν ήθελε να τον παντρευτεί θα τον πρόσεχε. Δεν θα τον έστελνε στην καταστροφή. Είμαι σίγουρη ότι κάποιος άλλος την περίμενε. Ο γιος μου ήταν το θύμα» (στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 11/3/1986).

[42] «Δεν έδειξε να στεναχωρήθηκε καθόλου για τον άντρα της. [Το βράδυ της δολοφονίας] Στην αρχή κλείστηκε στο δωμάτιό της. Μετά, όλο πήγαινε στον καθρέφτη και βαφόταν. Έλεγε πως δεν ήθελε να έρθει στην κηδεία. Τελικά ήρθε, αλλά δεν έκλαψε ούτε κάθισε να χαιρετήσει» (από την κατάθεση του αδελφού του θύματος, στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 8/3/1986). Από τα στοιχεία δε των καταθέσεων που ανέδειξαν ιδιαίτερα οι «λαϊκές» εφημερίδες, ήταν η μαρτυρία των συγγενών του θύματος ότι η κατηγορούμενη ήταν πολύ διαχυτική στη συμπεριφορά της απέναντι στο σύζυγό της την ημέρα του φόνου

[43]Στις καταθέσεις περιγράφονται περιστατικά όπου η Κολιτσοπούλου σκηνοθετούσε, παρουσία του παιδιού της, σκηνές ξυλοδαρμού από τον σύζυγό της, προκειμένου να τον καταγγείλει στην Αστυνομία και να μπορέσει να φύγει από το σπίτι εγκαταλείποντάς τον.

[44] «Ο αδελφός μου ήταν επίμονος άνθρωπος. Δεν ήθελε να χαλάσει την οικογένειά του […] Η Κάτια πάλι ήξερε ότι αν έφευγε, ο σύζυγός της θα την κυνηγούσε σ’ όλη της τη ζωή. Γι’ αυτό τον έβγαλε από τη μέση» (από την κατάθεση του αδελφού του θύματος, στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 8/3/1986)

[45] Αλλά και σε άλλες περιπτώσεις γυναικείας εγκληματικότητας που αποτελούν μέρος του πραγματολογικού υλικού μας.

[46] Η ίδια δεν παραδέχτηκε ποτέ ότι ήξερε τι επρόκειτο να συμβεί εκείνο το βράδυ που άφησε το σύζυγο και το παιδί της να επιστρέψουν μόνοι στο σπίτι. Ωστόσο αυτό «το έγκλημα κατά του φύλου της» αποτέλεσε ένα από τα βασικά επιχειρήματα για την κατασκευή της εικόνας της «τίγρης». 

[47] Όπως υποδηλώνει η σταθερή χρήση του χαρακτηρισμού «η τίγρης», ο οποίος εναλλασσότανε με τον όρο «σατανικό ζευγάρι» στους τίτλους και το λεξιλόγιο των εφημερίδων

[48] «Με την καθιερωμένη πλέον απόπειρα λιντσαρίσματος άρχισε η δίκη …» Ξεκινά το δημοσίευμα της στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία της 12/3/86, ενώ η πρόθεση «λιντσαρίσματος» των κατηγορουμένων εμφανιζόταν στους τίτλους πολλών δημοσιευμάτων.

[49] Να σημειώσουμε ότι παρόμοιο κλίμα είχε δημιουργηθεί και κατά την εκδίκαση της υπόθεσης σε πρώτο βαθμό, η οποία ωστόσο ολοκληρώθηκε, μολονότι ο Πρόεδρος του δικαστηρίου είχε διακόψει αρκετές φορές την ακροαματική διαδικασία, ενώ η υπεράσπιση είχε δηλώσει επανειλημμένα ότι θα αποχωρήσει.

[50] Για να προσδιορίσει κανείς τις πραγματικές διαστάσεις αυτής της πολιτικής παρέμβασης, θα πρέπει να λάβει υπόψη του τα κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα της περιόδου (μεταχουντική περίοδος, υψηλός βαθμός πολιτικοποίησης, σημαντική και συγκροτημένη παρουσία φεμινιστικού κινήματος μέσα από πολλές οργανώσεις κλπ.) Η περιορισμένη έκταση αυτού του άρθρου δεν επιτρέπει μια συστηματική παρουσίαση αυτού του context.

[51] Από τα πιο ενδεικτικά παραδείγματα είναι το δημοσίευμα της 19/3/86, το οποίο αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά (κατά τα 4/5) στο θέμα της γυναικείας συμπαράστασης. Ωστόσο οι αφηγηματικές τεχνικές και η οργάνωση του κειμένου οδηγούν στο να συγχέεται κάποιες στιγμές η πληροφορία με τον σχολιασμό της, ο οποίος, ούτως ή άλλως, δεν αποκτά ποτέ τέτοια αυτονομία ώστε να γίνει διακριτός.

[52] Κάτω ακριβώς από αυτή τη φωτογραφία συμβαίνει να βρίσκεται ένα τμήμα του δημοσιεύματος με τον υπότιτλο: «Σαν τρελή», στο οποίο παρατίθεται απόσπασμα από δήλωση που έκανε στο δημοσιογράφο πρώην συγκρατούμενή της, η οποία καταθέτει ότι η Κολιτσοπούλου «τυραννιέται πολύ που της έχει απαγορευθεί να βλέπει το παιδί της στη φυλακή».

[53] Ο Γ.Α. Μαγκάκης ήταν ο τότε Υπουργός Δικαιοσύνης

[54] Γενικότερα, οι παρεμβάσεις του Υπουργού Δικαιοσύνης ήσαν από τα θέματα τα οποία αναδείκνυαν οι εφημερίδες γνώμης, συντελώντας στην αναπαράσταση ενός κρατικού μηχανισμού ευαίσθητου και ικανού να παρέμβει προκειμένου να αποκατασταθεί η νομιμότητα

[55] Fiske, J. (1995), κεφ. «Φύλο και τηλεόραση: το θηλυκό», Greek edition, 2000: 267-292. Για την κατασκευή της «γυναικείας τερατωδίας», βλ. επίσης Halkias, A.(1999)

[56] Θα πρέπει, βέβαια, να σημειώσουμε ότι αυτή η τάση αποτελεί ένα pattern που εντοπίσαμε και σε άλλες θεματικές της έρευνας για τις αναπαραστάσεις του εγκλήματος στα ΜΜΕ. Για τις εκδοχές του «προοδευτικού» και «συντηρητικού» λόγου στην αναπαράσταση της εγκληματικότητας των μεταναστών, βλ. Konstantinidou (2001)

[57] Με δράστες τα αδέλφια του συζύγου της και τους αστυνομικούς της φρουράς

[58]  Garland, D. (1990), Punishment and modern society (ιταλική έκδοση Pena e societa moderna απ’ όπου και οι αναφορές, Milano: il Saggiatore, 1999 σελ. 295)

[59] As S. Hal puts it, «crime involves the negative side of society as a “consensus”» (Hall, S., 1988: 351)

[60] Από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της έρευνάς μας ήταν η παντελής έλλειψη κοινωνιολόγων από τις κατηγορίες ειδικών στις οποίες απευθύνονταν τα media. Η ιδιότητα του κοινωνιολόγου εμφανιζόταν σπάνια, ως δεύτερη ιδιότητα (ψυχολόγος-κοινωνιολόγος, εγκληματολόγος-κοινωνιολόγος).

[61] Hall, S. et al. (1978), Greek translation of Balancing accounts. Cashing in on Handsworth” in Komninou, M., Ch. Lyrintzis (eds) (1989: 295)

[62] Με εξαίρεση τις περιόδους πολέμου, όταν τμήμα του ανδρικού ποινικού επιστρατεύεται και αλλάζουν οι αναλογίες με βάση το φύλο, η παρουσία της γυναίκας στον ποινικό πληθυσμό κυμαίνεται γύρω στο 5%. Στο βαθμό, λοιπόν, που η μελέτη της γυναικείας εγκληματικότητας συναρτάται με την παρουσία της στους τιμωρητικούς θεσμούς, παρέχεται μια ερμηνεία του μειωμένου ενδιαφέροντος που παρουσιάζει. (Melossi, D, 2002: 207-208).