το αίνιγμα της φυλακής και οι κλειδωμένες νύχτες...

Λέει ο Foucault: «Η υιοθέτηση της ποινής του εγκλεισμού δεν είναι απλώς πρόσφατη, είναι και αινιγματική. Την ίδια στιγμή που σχεδιαζόταν η εφαρμογή της, αποτελούσε αντικείμενο της πιο βίαιης κριτικής. Μιας κριτικής που στηριζόταν σε θεμελιώδεις αρχές, γινόταν όμως επίσης με βάση τις δυσλειτουργίες που ήταν δυνατόν να επιφέρει ο εγκλεισμός στο ποινικό σύστημα και γενικότερα στην κοινωνία» (Foucault, 1989: 73). Παρόλα αυτά, και πέρα από τις προθέσεις των εμπνευστών της, που δεν εισηγήθηκαν τον εγκλεισμό ως γενικευμένη ή μείζονα ποινή, η φυλακή απέκτησε ηγεμονικό ρόλο στον χώρο των τιμωρητικών πρακτικών, όπως αναδεικνύει και το γεγονός ότι στο καθημερινό ιδίωμα οι όροι φυλακή και ποινή χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι. Έστω, λοιπόν, και με περιστασιακές κρίσεις νομιμοποίησης η φυλακή επιδεικνύει μια εξαιρετική αντοχή στο χρόνο, επιβιώνοντας μέσα από επιδερμικές μεταρρυθμίσεις, έτσι ώστε κατά τις τελευταίες δεκαετίες να διανύουμε μια ακόμα περίοδο μεγάλου εγκλεισμού, καθώς καταγράφονται σε παγκόσμιο επίπεδο δραματικά ανοδικοί δείκτες φυλάκισης.[1]


Μάθημα, "Κοινωνιολογικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις των τιμωρητικών συστημάτων". Αίθουσα αχανής, γιατί δεν υπήρχε άλλη διαθέσιμη. Ήταν περίπου στη μέση του εξαμήνου και το ερώτημα που είχαμε θέσει προς συζήτηση αφορούσε το αίνιγμα της φυλακής: Πώς είναι δυνατόν να διατηρείται και να ευημερεί ένας θεσμός, ο οποίος ουδέποτε κατάφερε να επιτελέσει τις λειτουργίες που διατείνεται η θεωρητική του θεμελίωση (έλεγχο του εγκλήματος, αναμόρφωση του εγκληματία), όπως, άλλωστε, παραδέχονται και οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές του;


Το πλαίσιο της συζήτησης το διαμόρφωναν κοινωνιολογικές και πολιτισμικές μελέτες των τιμωρητικών συστημάτων οι οποίες, αναδεικνύοντας διάφορες οπτικές της σχέσης ανάμεσα στη φυλακή και την κοινωνική-πολιτισμική δομή, αναφέρονται σε εμφανείς ή λανθάνουσες λειτουργίες του κυρίαρχου τιμωρητικού θεσμού, οι οποίες τείνουν να ερμηνεύσουν το, εκ πρώτης όψεως, παράδοξο γεγονός της μακροβιότητας της φυλακής και της μη επινόησης εναλλακτικών ποινικών μορφών με ανάλογη αντοχή στο χρόνο.


Στην επικαιρότητα, οι κινητοποιήσεις των γυναικών κρατουμένων για την κατάργηση του κολπικού ελέγχου. Στο μάθημα κάλεσα να συμμετάσχει η Ιωάννα Δρόσου, υποψήφια διδάκτορας στο τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου, με ερευνητικό αντικείμενο τις γυναικείες φυλακές, και μέλος της Πρωτοβουλίας για τα Δικαιώματα των Κρατούμενων. Η εισήγησή της είχε αντικείμενο: "Το έγκλειστο γυναικείο σώμα" -λίγο καιρό μετά πέθανε η Κατερίνα Γκουλιώνη, στη διάρκεια πειθαρχικής μεταγωγής. Το έγκλειστο νεκρό γυναικείο σώμα.


Άπλωσε η Ιωάννα τις σημειώσεις της και άρχισε να παρουσιάζει τα στοιχεία που είχε συγκεντρώσει. Καμία φόρτιση στη φωνή της, καθόλου ένταση, ακόμα κι όταν τα στοιχεία, τα hard data των αριθμών, "διολίσθαιναν" στην ατομική περίπτωση, υπό μορφή παραδείγματος. Η ένταση, όμως, είχε περάσει στο ακροατήριο. Καθισμένη στα πίσω καθίσματα, την ένοιωθα να διατρέχει την αίθουσα σαν άνεμος που δυνάμωνε όσο προχωρούσε η παρουσίαση. Τα στοιχεία συναρθρωμένα με την ατομική περίπτωση. Το αίνιγμα της φυλακής μεταφρασμένο στο αίνιγμα της ανθρώπινης ζωής τοποθετημένης στο όριο ανάμεσα σε ζωή και θάνατο. Οι συνεχείς ερωτήσεις που δεχόταν η Ιωάννα, την έκαναν να "ξεστρατίζει" συνεχώς στην ατομική περίπτωση. Κοιτούσε το ρολόι της, "δεν θα προλάβουμε", και της έγνεψα να συνεχίσει έτσι, ν' ακολουθήσει τους όρους που είχε παγιώσει πια το ακροατήριο. Κοντά τέσσερις ώρες χωρίς διάλειμμα, καθώς άρχισε να παράγεται ένας κοινωνικός λόγος, ο οποίος υποδεχόταν και αλληλεπιδρούσε με τον επιστημονικό λόγο και τον λόγο των αριθμών. Ένας λόγος για τη φυλακή ως την επιτομή των χώρων και μορφών στέρησης της ελευθερίας με όλα τα συγκείμενα αυτής της συνθήκης...


Ήταν καλή αυτή η τάξη. Σήμερα δώσανε εξετάσεις σ' αυτό το μάθημα. Δεν ξέρω ακόμα τις επιδόσεις αλλά ξέρω καλά την επικοινωνία που κατακτήσαμε, ακόμα και "εκτός θέματος", ακόμα ή μάλλον κυρίως όταν οι ερωτήσεις με άφηναν άναυδη γιατί εντοπίζανε ζητήματα όπου κτυπούσε η καρδιά της κριτικής, του αινίγματος, και εγώ δεν τα είχα σκεφτεί ποτέ. Εντός ή εκτός θέματος. Όπως το γράμμα του Γιώργου Βούτση-Βογιατζή που διάβασα σήμερα σε διάφορες ιστοσελίδες, αλλά είχε τελειώσει πια το εξάμηνο και έτσι δεν προλάβουμε να το σχολιάσουμε:


"Αλλεπάλληλοι επιθανάτιοι ρόγχοι, αίματα από τη μύτη και το στόμα. Οι παλμοί πέφτουν και η καρδιά σταματάει να δίνει σήμα. Κλοτσιές στην πόρτα του θαλάμου, φωνές. Μάταια για αρκετή ώρα φωνάζουμε τους δεσμοφύλακες να ανοίξουν. Ο πρώτος που φτάνει, ψυχρός, κυνικός, δέσμιος του διαρκή του φόβου για απόδραση μέσω σκηνοθετημένων περιστατικών αλλά και των πολλών ταινιών που βλέπει, αρνήθηκε κατηγορηματικά να ξεκλειδώσει. Ούτε καν η θέα του αιμόφυρτου σε κώμα παιδιού δεν τον συγκίνησε. Έπρεπε, λέει, να ενημερώσει το διευθυντή. Άλλο ένα δεκάλεπτο καθυστέρησης και η καρδιά του Σπύρου Γαρδικλή δεν αντέχει άλλο...."


...ένας λόγος ασυνεχής που μεταφέρει τη συζήτηση εκεί όπου δεσπόζει το ανθρώπινο δράμα, από τον τιμωρητικό θεσμό στον έγκλειστο άνθρωπο.


[1] Από την Εισαγωγή μου στο Εικόνες Φυλακής, Πατάκης, 2006