"Το Ποινικό Σύστημα δεν είναι ένα στατικό σύστημα κανόνων, αλλά ένα δυναμικό σύστημα λειτουργιών. Μ’ αυτήν την έννοια, η κριτική ανάλυση της λειτουργίας του ποινικού συστήματος δεν θα πρέπει να περιορίζεται μόνον στο επίπεδο της φαινομενολογίας της κοινωνικής ανισότητας, αλλά να εστιάζει, αντίθετα, στην ερμηνεία και την εμβάθυνση της λογικής των επιλεκτικών μηχανισμών εγκληματοποίησης. Δεν αρκεί, λοιπόν, να πούμε ότι το Π.Σ. αντικατοπτρίζει απλώς τις κοινωνικές σχέσεις ανισότητας, αλλά να εμβαθύνουμε στους μηχανισμούς διαμέσου των οποίων συντηρεί και αναπαράγει την κοινωνική ανισότητα. Κατά συνέπεια, η βασική κριτική απέναντι στο Π.Σ. αφορά τον μύθο της ισότητας απέναντι στο νόμο. Η ιδεολογία της ισότητας απέναντι στο νόμο είναι ο μύθος ο οποίος συγκαλύπτει την πραγματική κοινωνική ανισότητα: το ποινικό δίκαιο είναι το κατ’ εξοχήν δίκαιο ανισότητας" (Baratta A., 1982, Criminologia Critica e critica del Diritto Penale, Bologna: il Mulino)
Στη σελίδα http://www.tvxs.gr/v16154 τέθηκε προς συζήτηση το ερώτημα: "Ταξική και η απονομή δικαιοσύνης;". Στο κείμενο που δημοσιεύεται, ας πούμε στην εισήγηση του θέματος, αναφέρονται κραυγαλέες περιπτώσεις επιλεκτικής και καταχρηστικής εφαρμογής των ευεργετημάτων του νόμου που οδήγησαν σε μια σειρά αποφυλακίσεων ατόμων, των οποίων το κοινωνικό ή/και οικονομικό status τα εξαιρεί από τις συνήθεις ομάδες που τροφοδοτούν τον ποινικό μηχανισμό.
Το κείμενο, με έναν έστω έμμεσο τρόπο, παραπέμπει σ' αυτό που γνωρίζουμε για τον συνήθη πληθυσμό των φυλακών όχι μέσα από την άμεση εμπειρία μας αλλά ως καταναλωτές ειδήσεων και λοιπών μιντακών προϊόντων κατά κύριο λόγο. Τον πληθυσμό, δηλαδή, με βάση τα χαρακτηριστικά του οποίου ορίζεται και η εξαίρεση: οι απρόσμενοι φιλοξενούμενοι της φυλακής, εκπροσώποι της πολιτικής ή πνευματικής ελίτ, αυτοί για τους οποίους η εμπλοκή με το ποινικό σύστημα μοιάζει αδιανόητη. Έτσι, αν θα πρέπει να μιλήσει κανείς για τον επιλεκτικό χαρακτήρα της απονομής δικαιοσύνης, θα πρέπει να μετακινηθεί πολλά στάδια πριν από αυτό της, καταχρηστικής ή όχι, αποφυλάκισης "επωνύμων". Στο θέμα των αναπαραστάσεων και των στερεοτύπων περί εγκλήματος και εγκληματία με δυο λόγια και, κατ' επέκταση, στους μηχανισμούς παραγωγής του κανόνα και της εξαίρεσης περί της σύνθεσης του ποινικού πληθυσμού.
Υπάρχει ένα πολύτιμο βιβλίο στην ελληνική βιβλιογραφία· παλιό, εκδόθηκε ένα χρόνο περίπου πριν πεθάνει ο συγγραφέας του αλλά συνεχίζει να με βοηθάει αποτελεσματικότατα να επικοινωνήσω στους φοιτητές μου την προβληματικής της κοινωνικής κατασκευής του εγκλήματος. Είναι το "Η Εγκληματολογία της Κοινωνικής Αντίδρασης", του Ηλία Δασκαλάκη στον οποίο αποδίδω και την ευθύνη για μια από τις σοβαρότερες διενέξεις μου με το θετικιστικό εγκληματολογικό παράδειγμα -σε δύσβατους δρόμους με έβαλε ο Ηλίας και θα τον ευχαριστώ πάντα γι' αυτό.
Κι επειδή είναι ένα βιβλίο γραμμένο με την φροντίδα του δάσκαλου για τους φοιτητές του, όσα χρόνια κι αν πέρασαν διατηρεί την καθαρότητα και την σαφήνεια που απαιτεί η κατανόηση τους περάσματος από το ένα εγκληματολογικό παράδειγμα στο άλλο. Θα δανειστώ, λοιπόν, κάποια στοιχεία για να αποσαφηνίσω το επιχείρημά μου, εκκινώντας από ένα εμπειρικό δεδομένο που λειτούργησε καταλυτικά στην εξέλιξη της εγκληματολογικής σκέψης: τις έρευνες σκοτεινού αριθμού. Σύμφωνα με τις έρευνες αυτές, η γνωστή εγκληματικότητα κυμαίνεται γύρω στο 20 % της συνολικής εγκληματικότητας, ποσοστό το οποίο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και ανάλογα με την παραγωγικότητα του τιμωρητικού μηχανισμού, μπορεί να προσεγγίσει και το 40% [1] Ούτως ή άλλως, όμως, το ποσοστό αυτό δεν είναι αντιπροσωπευτικό της συνολικής εγκληματικότητας, ούτε από την άποψη του είδους των εγκλημάτων (π.χ. η κοινή οικονομική εγκληματικότητα εμφανίζεται σε μεγαλύτερα ποσοστά από την οικονομική εγκληματικότητα στο πλαίσιο επιχειρηματικών δραστηριοτήτων), ούτε σε σχέση με τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των δραστών: στην συνήθη "πελατεία" του ποινικού συστήματος υπερεκπροσωπούνται οι ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες, όχι γιατί εγκληματούν περισσότερο αλλά γιατί η κοινωνικο-οικονομική τους κατάσταση τις καθιστά πιο ευάλωτες στον ποινικό στιγματισμό, διαμορφώνοντας και τους κοινωνικούς χώρους στους οποίους επικεντρώνεται η αστυνομική επιτήρηση, για να τροφοδοτήσει στη συνέχεια τα επόμενα στάδια του ποινικού μηχανισμού.
Ας φαντασθούμε το ποινικό σύστημα σαν ένα χωνί: από το πλήθος των περιπτώσεων οι οποίες εισάγονται, ένα μέρος προχωράει προς εκδίκαση, ένα μικρότερο μέρος εξέρχεται με καταδικαστική απόφαση και ένα ακόμα μικρότερο μέρος με στερητική της ελευθερίας ποινή. Σύμφωνα, λοιπόν, με τις έρευνες σκοτεινού αριθμού, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του δράστη αποτελούν σημαντικό παράγοντα όχι μόνον παραπομπής αλλά και επιλογής των υποθέσεων που θα προχωρήσουν στα επόμενα στάδια και θα βγουν από το χωνί με καταδικαστική απόφαση και μάλιστα στερητική της ελευθερίας ποινή.
Αντλώ ένα παράδειγμα που αναφέρεται στο θέμα της προσωρινής κράτησης, θέμα το οποίο επανέρχεται συνεχώς στο προσκήνιο αυτή την περίοδο. Προκειμένου να κριθεί κάποιος προφυλακιστέος θα πρέπει να θεωρηθεί επικίνδυνος, ύποπτος φυγής, ύποπτος τέλεσης παρόμοιων αδικημάτων. Τα στοιχεία, με βάση τα οποία κρίνεται συνήθως αν συντρέχουν οι παραπάνω όροι, είναι εάν ο κατηγορούμενος έχει μόνιμη διαμονή, αν τα οικονομικά του επαρκούν για τη συντήρησή του, από τη διαγωγή του ενώπιον των δικαστών... Δηλαδή στοιχεία τα οποία δεν αφορούν πια την πράξη αλλά την προσωπικότητά του, την ηθική αξιολόγηση της προσωπικότητάς του και, άμεσα ή έμμεσα, τα κοινωνικά του χαρακτηριστικά. Εδώ παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο τα στερεότυπα και ο κύκλος των "ηθικών πανικών" που στοχοποιεί συγκεκριμένες ομάδες. Παράγοντες, δηλαδή, που δεν αφορούν την συγκεκριμένη εκδικαζόμενη υπόθεση αλλά οι δικαστικοί λειτουργοί κάθε άλλο παρά ανοσία αναπτύσσουν στην επίδραση τους. Οι μετανάστες και ο αντιεξουσιαστικός χώρος είναι το τρέχον παράδειγμα, το οποίο εξειδικεύεται περισσότερο στον μεγάλο αριθμό προφυλακισμένων από τους συλληφθέντες του Δεκέμβρη.
Ένα άλλο παράδειγμα το οποίο αναφέρεται σε επόμενο στάδιο, αυτό της διαδικασίας στο ακροατήριο, είναι η γλαφυρή εικόνα που δίνει η Γιάννα Κούρτοβικ και αναφέρεται στη διαδικασία στο αυτόφωρο, "εκεί που δικάζεται η καθημερινότητα" [«Οι ποινικές διαδικασίες ως μοχλός διακρίσεων και κοινωνικού αποκλεισμού», στο Δημητρίου, Σ., επιμ., 1997, Μορφές Κοινωνικού Αποκλεισμού και Μηχανισμοί Παραγωγής του, Ομάδα Ανθρωπολογίας, εκδ. Ιδεοκίνηση]: το πινάκιο είναι συνήθως γεμάτο με υποθέσεις τσιγγάνων, αλλοδαπών, χρηστών, γενικά περιθωριοποιημένων ατόμων, τα οποία εμφανίζονται στο δικαστήριο εξαθλιωμένα μετά από τη νύχτα στο κρατητήριο και μέσα από συνοπτικές διαδικασίες, καταλήγουν να καταδικαστούν, συχνά και να καταλήξουν στη φυλακή ως υποθέσεις ρουτίνας (Κούρτοβικ, 1997:158-9). Στο επίπεδο των ποινών αλλά και της σύνθεσης του ποινικού πληθυσμού, αυτή η εικόνα αποτυπώνεται στο 40% περίπου εκείνων που εκτίουν ποινές εξαγοράσιμες.
Αλλά και όταν στην ακροαματική διαδικασία, τηρούνται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό οι απαιτούμενοι χρόνοι, δεν επηρεάζεται αυτό το οποίο αποτελεί το κεντρικό χαρακτηριστικό της: ο δικαστής καλείται να κρίνει δυο εκδοχές της προς εκδίκαση υπόθεσης. Αυτή της κατηγορίας και αυτή του κατηγορούμενου και της υπεράσπισής του. Η κρίση του δικαστή είναι συνάρτηση, της πειστικότητας με την οποία θα υποστηριχθεί η κάθε εκδοχή, της εμπιστοσύνης που μπορεί να εμπνεύσουν οι μάρτυρες, οι πραγματογνώμονες, της τεκμηρίωσης και της πειστικότητας με την οποία θα υποστηρίξουν την εκδοχή τους οι συνήγοροι, της στάσης του κατηγορούμενου κατά τη δίκη, της ατμόσφαιρας που θα δημιουργήσει ο κάθε διάδικος... [2]
Το ζήτημα, όμως, δεν αφορά μόνον την δυσκολία ή και την οικονομική αδυναμία κάποιων ανθρώπων να εξασφαλίσουν τα παραπάνω, διότι δεν υφίσταται ουδέτερος χώρος εντός του οποίου απονέμεται η δικαιοσύνη. Πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο Θωμάς Παπακωνσταντίνου στην ανάρτηση με τίτλο: "Η δύναμη του δικαίου", "[η] δικαστική κατάσταση λειτουργεί ως ένας θεσμισμένα ουδέτερος χώρος που αποσιωπά το γεγονός ότι εκείνη η εργασία της εκλογίκευσης που επιτρέπει στη δικαστική απόφαση να προαχθεί σε απόφανση, οφείλεται πολύ περισσότερο στις ηθικές και κοινωνικές διαθέσεις των φορέων της παρά στους καθαρούς κανόνες (normes) του δικαίου. Ή, με άλλα λόγια, η εφαρμογή του νόμου, δηλαδή το πρακτικό περιεχόμενο του νόμου που αναφαίνεται στην απόφαση, είναι η απόληξη μιας συμβολικής πάλης που παράγεται διαμέσου μιας κρίσης και η οποία εδράζεται σε ένα νομικό, εν προκειμένω δικαστικό, Habitus. Τα συστήματα εθισμών και έξεων (Habitus) λειτουργώντας αφενός ως συλλογικές αναπαραστάσεις και αφετέρου ως θεμελιωτικά δεδομένα τάξης και κοινωνικών πρακτικών είναι αυτά που επιτρέπουν στο νομικό πεδίο, όπως και σε κάθε πεδίο, να λειτουργήσει δια των υποκειμένων του: να εξάρει και να εφαρμόσει ερμηνείες, να επιτελέσει ιστορικοποιήσεις κανόνων, να παράξει δικαστικές αποφάνσεις"
Μια διαδικασία, δηλαδή, η οποία οδηγεί στην παραγωγή «καθεστώτων αλήθειας» τόσο μέσα από την ρουτίνα των ποινικών πρακτικών, όσο και από τα κείμενα (προφορικά ή γραπτά) που παράγονται από την ποινική διαδικασία· η παραχθείσα «θεσμική αλήθεια» επιβεβαιώνεται και επικυρώνεται από την σύνθεση του συνήθους ποινικού πληθυσμού ενώ μέσα από μια μεγεθυντική ακολουθία ο ποινικός πληθυσμός αναπαράγει τον εαυτό του τροφοδοτώντας κι ενισχύοντας τις δεσπόζουσες εικόνες περί του «ποιος είναι [εν δυνάμει] εγκληματίας» για να σταλεί και πάλι στη φυλακή ως υπόδικός ή κατάδικος.
Ο κανόνας και η εξαίρεση. Πώς αναπαράγονται στο δημόσιο λόγο; Ως καταναλωτές ειδήσεων και λοιπών μιντιακών προϊόντων που αφηγούνται την πραγματικότητα, μπορούμε εύκολα να δούμε ότι μονοπωλούν την επικαιρότητα τα πρόσφατα πολιτικο-οικονομικά "σκάνδαλα" και η "συμμορία των 16", εντός ενός ερμηνευτικού πλαισίου που ορίζει την εξαίρεση και επιβεβαιώνει τον κανόνα μέσα από την επιφανειακή ανατροπή του: τα γεγονότα [και είναι πολλά] που αφορούν τον "συνήθη" ποινικό πληθυσμό παραμένουν στον σκιασμένο χώρο του κοινωνικά αναμενόμενου, ενόσω η εμπλοκή "επωνύμων" με τον ποινικό μηχανισμό εντάσσεται στη δημόσια agenda με όλο το κύρος και τη σπουδαιότητα που μπορεί να έχει μια εξαίρεση. Και επιμένω στη λέξη εξαίρεση, γιατί νοηματοδοτεί το λόγο περί των "απρόσμενων" τροφίμων που μπαινοβγαίνουν στη φυλακή εντάσσοντάς τον σ' ένα ερμηνευτικό πλαίσιο όπου η τυφλή δικαιοσύνη μπορεί και να σκοντάψει στα εμπόδια που βάζουν "εξαιρετικά πρόσωπα", "εξαιρετικές" οικονομικές και πολιτικές σχέσεις. Εξαιρετικές συνθήκες, με δυο λόγια, περιστασιακά εμπόδια, περιστασιακές δυσλειτουργίες και, ως τέτοιες, εύκολα ιάσιμες.
Όμως η επιλεκτικότητα του ποινικού συστήματος είναι δομικό στοιχείο και όχι παράγωγο εξαιρετικών συνθηκών και ως τέτοια, όπως λέει ο Baratta στο παράθεμα, δεν αντικατοπτρίζει απλώς τις κοινωνικές σχέσεις ανισότητας, αλλά εντάσσεται στους μηχανισμούς διαμέσου των οποίων συντηρείται και αναπαράγεται η κοινωνική ανισότητα. Αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ο κανόνας που παραπέμπει σε "μη ιάσιμες" κοινωνικές διαδικασίες, εντός των οποίων η κατασταλτική και συμβολική λειτουργία της ποινής συναρθρώνεται με την κοινωνική, οικονομική και πολιτισμική σφαίρα.
[σχετικές αναρτήσεις:
http://crimevssocialcontrol.blogspot.com/2009/05/blog-post_6559.htmlhttp://crimevssocialcontrol.blogspot.com/2009/04/blog-post_28.html]
[1] Καθώς ο λόγος περί αυξομειώσεων της εγκληματικότητας, κατά κανόνα βασίζεται σε στοιχεία των αστυνομικών στατιστικών [συλλήψεις, όχι καταδίκες], η παραγωγικότητα του διωκτικού μηχανισμού έχει ιδιαίτερη σημασία, κυρίως αν συναρτηθεί με την εκάστοτε συγκυρία. Για παράδειγμα, οι πρόσφατες επιχειρήσεις-σκούπα, που ανέβασαν στα ύψη τον αριθμό των συλληφθέντων, οδήγησαν σε εκτιμήσεις περί κατακόρυφης αύξησης της εγκληματικότητας ενώ, στην καλύτερη των περιπτώσεων, επηρέασαν απλώς τη σχέση μεταξύ "σκοτεινού αριθμού" και "εμφανούς εγκληματικότητας" όπως την καταγράφουν οι αριθμοί.
[2] Σε έρευνα του ΕΚΚΕ για την απονομή της ποινικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα, με υπεύθυνο τον Ηλία Δασκαλάκη, το σύνολο σχεδόν των δικαστών απαντά ότι δεν επηρεάζει το κοινωνικό status του μάρτυρα. Επηρεάζονται, ωστόσο, από τη δυνατότητα έκφρασης, το συγκροτημένο λόγο, τις σαφείς απαντήσεις κλπ., στοιχεία , δηλαδή, που συνδέονται με ένα συγκεκριμένο κοινωνικό status.
[εικόνα: Lady Justice under Fire, Day Williams]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου