Σχετικά με την ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα

Αριστοτέλης Νικολαΐδης

 

Πρόσφατο ρεπορτάζ του BBC ασκεί κριτική στις συνθήκες νοσηλείας στο Ψ.Ν.Α Δρομοκαΐτειο εστιάζοντας κατά κύριο λόγο σε ελλείψεις προσωπικού και περιστατικά καθήλωσης (δέσιμο του πάσχοντος σε κρεβάτι με λουριά). Παράλληλα, αναφέρεται στο πρόβλημα της υποχρηματοδότησης των μη κυβερνητικών φορέων που εφαρμόζουν προγράμματα αποασυλοποίησης. Τις ίδιες ημέρες το Athens Indymedia και η Ελευθεροτυπία δημοσιοποίησαν περιστατικό καθήλωσης στο οικοτροφείο Ηώ του μη κυβερνητικού φορέα Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής-Κινητικής Αποκατάστασης και Μέριμνας Υγείας. [i]

Τα παραπάνω περιστατικά επαναφέρουν το πρόβλημα της ψυχιατρικής καταστολής στο πεδίο του δημόσιου λόγου για την κρίση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα. Η μεταρρύθμιση δρομολογήθηκε τις δύο προηγούμενες δεκαετίες με κύριο άξονα την αποασυλοποίηση, σημαντικό μέρος της οποίας ανατέθηκε σε ιδιωτικούς μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς. Η επαρκής και έγκαιρη χρηματοδότηση των δομών αποασυλοποίησης και η κάλυψη των αναγκών τους αποτελούν στοιχειώδη υποχρέωση του υπουργείου και εύλογη προυπόθεση για τη βιωσιμότητα του εγχειρήματος· και σε αυτή τη βάση τα εν λόγω θέματα τείνουν να καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος του δημόσιου λόγου. Ωστόσο, το εγχείρημα της αποασυλοποίησης υπερβαίνει τα ζητήματα αποτελεσματικής οργάνωσης και διοίκησης. Είναι χαρακτηριστική ως προς αυτό η επισήμανση που κάνει ο Συνήγορος του Πολίτη συνοψίζοντας τα συμπεράσματα ημερίδας που διοργάνωσε τον περασμένο Απρίλιο: «Η μέχρι τώρα πορεία της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης αξιολογήθηκε ως «στρεβλή», διότι δεν έχει ακόμη επιτευχθεί η επιδιωκόμενη ιδεολογική και θεσμική αλλαγή, ώστε να αποδομηθεί η έννοια και η πρακτική του εγκλεισμού και άλλων περιοριστικών της ελευθερίας μεθόδων. Δεν έχει αμφισβητηθεί η λογική του ιδρύματος και δεν αναδιαμορφώθηκαν οι σχέσεις εξουσίας, ούτε οι ασθενείς μετεξελίχθηκαν σε υποκείμενα της αλλαγής. Η λογική και πρακτική της κλίνης, είτε για στέγαση είτε για νοσηλεία, εξακολουθεί να κυριαρχεί, ενώ δεν έχει επικρατήσει η λογική της στήριξης και της εναλλακτικής στο άσυλο φροντίδας. Κατά συνέπεια, η αποϊδρυματοποίηση, χωρίς τη συνδυαστική λήψη μέτρων για την κοινωνική και επαγγελματική αποκατάσταση των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας, οδήγησε σε πολλές περιπτώσεις στη μετεγκατάστασή τους, με συνέπεια αυτά να εξακολουθούν να τελούν σε συνθήκες αποκλεισμού και περιθωριοποίησης και κατ’επέκταση ενός de facto εγκλεισμού» (έμφαση στο πρωτότυπο). [ii] Το ίδιο θέμα θίγεται στο κάλεσμα οργανώσεων, συλλογικοτήτων και σωματείων για την Ημέρα Δράσης για την Ψυχική Υγεία τον περασμένο Μάιο: «Το κλείσιμο των μικρότερων ψυχιατρείων και η συρρίκνωση των υπόλοιπων θα έπρεπε να σημαίνει την αποδόμηση του απαρχαιωμένου χαρακτήρα της ψυχιατρικής φροντίδας, της κουλτούρας, των επαγγελματικών ρόλων, της χρήσης των πόρων και των χώρων και την οικοδόμηση μιας εναλλακτικής προσέγγισης στο πρόβλημα του ψυχικού πόνου : την εγκαθίδρυση, δηλαδή, των κοινωνικών και θεσμικών όρων για έναν ουσιαστικό διάλογο (αντί καταστολής) με τον πάσχοντα ‘άλλο’. Τα δικαιώματα, για να γίνουν συγκεκριμένα και να πάψουν ν΄ αποτελούν αφηρημένες και υποκριτικές διακηρύξεις, θα έπρεπε ν΄ αποκτήσουν μιαν υλική υπόσταση : κατοικία, θέσεις εργασίας, ουσιαστική ενίσχυση του εισοδήματος, εκπαίδευση, κοινωνικές σχέσεις, ενίσχυση οικονομική και συναισθηματική των οικογενειών με ψυχικώς πάσχοντα μέλη» (έμφαση στο πρωτότυπο). [iii] Στη εισαγωγή του κλασσικού του έργου «Τρέλα και Πολιτισμός», ο Foucault υποστηρίζει ότι η συγκρότηση της τρέλας ως ψυχικής ασθένειας στα τέλη του 18ου αιώνα συνιστά απόδειξη ενός διερρυγμένου, «σπασμένου» διαλόγου. Δεν υφίσταται πλέον επικοινωνία μεταξύ του έλλογου και του τρελού υποκειμένου. Το πρώτο αντιπροσωπεύεται από τον γιατρό και κατά αυτόν τον τρόπο εξουσιοδοτεί μια σχέση που διαμεσολαβείται από την έννοια της ασθένειας. Το δεύτερο επικοινωνεί με την κοινωνία μέσω της ταξης, του φυσικού και ηθικού περιορισμού, τη συλλογική πίεση και τις απαιτήσεις του κονφορμισμού. Δεν υφισταται κατά συνέπεια «κοινή γλώσσα»· επικρατεί σιωπή. Ο Foucault υποστηρίζει ότι η γλώσσα της ψυχιατρικής αποτελεί ένα μονόλογο της λογικής για την τρέλα που καθιερώθηκε στη βάση αυτής ακριβώς της σιωπής. [iv] Κατά το μεγαλύτερο του μέρος, το πεδίο του δημόσιου λόγου τείνει να αναπαράγει τη σιωπή, παρά το εύρος του και την ποικιλία των φορέων του, αλλά και ακριβώς μέσω αυτών. Η ανθρωπιστικά και κοινωνικά εύλογη θεώρηση της καθήλωσης ως απευκταία και απωθητική πρακτική οριοθετείται από την αναγνώριση του αναπόφευκτου της χρήσης της σε ‘βαριές’ περιπτώσεις, την απόδοση της σε ελλείψεις προσωπικού και την επισήμανση της ψυχιατρικής έγκρισης της εφαρμογής της. Υπό αυτό το πρίσμα, η πλειοψηφία του δημόσιου λόγου λειτουργεί από το εσωτερικό του πλέγματος γνώσης και εξουσίας, ενός συστήματος λόγων, πρακτικών και θεσμών που, είτε όταν τείνει προς την φιλελευθεροποίηση του, είτε όταν παλινδρομεί προς το ιδρυματικό του παρελθόν, ορίζει αποκλειστικά τις εννοιολογήσεις του αντικειμένου του (ψυχική ασθένεια) και τις πρακτικές του επί των υποκειμένων που τις υφίστανται (ψυχικά ασθενείς)· προς εκείνα, αλλά ταυτόχρονα χωρίς εκείνα. Σε μια συνέντευξη λίγο πριν τον θάνατο του, ο Foucault αναφέρθηκε στην ψυχιατρική ως παράδειγμα της προσέγγισης του στο θέμα των σχέσεων μεταξύ επιστήμης, πολιτικής και ηθικής. Το ενδιαφέρον του εστιαζόταν στους τρόπους με τους οποίους η συγκρότηση της ψυχιατρικής ως επιστήμη, η οριοθέτηση του πεδίου της και ο ορισμός του αντικειμένου της ενέπλεκε, με μία διττή έννοια, πολιτικές δομές και ηθικές στάσεις. Κατά ένα μέρος, η συγκρότηση της ψυχιατρικής ως επιστήμης προϋπέθετε τόσο τις μεν όσο και τις δε, και θα ήταν αδύνατη χωρίς αυτές. Αλλά και αντίστροφα, η καθιέρωση της τρέλας ως γνωστικό πεδίο επέφερε αλλαγές στις πολιτικές πρακτικές και τις ηθικές στάσεις που την αφορούσαν. [v] Τα έργα του Foucault από θέσεως δεν επιδιώκουν να προσφέρουν έτοιμες ή εύκολες ‘απαντήσεις’ και ‘λύσεις’, και πολύ περισσότερο μία μοναδική ή οριστική. Και αυτός είναι ένας από τους κύριους λόγους που συνέβαλαν καθοριστικά στην προβληματοποίηση των σύγχρονων τεχνολογιών εξουσίας. Ωστόσο, η θεώρηση της γέννησης της ψυχιατρικής αναδεικνύει τις σημασίες της συγκρότησης του γνωστικού της πεδίου, τόσο υπό όρους εξάρτησης του από τα ευρύτερα πολιτικά και ηθικά πεδία, όσο και υπό όρους επιρροής του επί αυτών. Υπό ένα τέτοιο πρίσμα, η διακηρυγμένη επιδίωξη φιλελευθεροποίησης της ψυχιατρικής περίθαλψης κάθε άλλο παρά αφορά μόνο τις δραστηριότητες ενός στεγανού κύκλου ειδικών επιστημόνων. Στο βαθμό που μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η αλλαγή του συστήματος συναρθρώνεται με πολιτικές δομές και ηθικές στάσεις, η πρακτική της αποϊδρυματοποίησης υποβάλλει την εξασφάλιση πρόσβασης και συμμετοχής των πασχόντων στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο, τόσο σε υλικό/θεσμικό όσο και σε συμβολικό/ιδεολογικό επίπεδο. 

 

 Σημειώσεις [i] Greek mental care failures exposed, BBC News, 30 June 2009 Επιστρέφει ο εφιάλτης της Λέρου;, Foreignpress-gr.com, 1 Ιουλίου 2009 (ελληνική μετάφραση) Διεθνώς ρεζίλι για τα ψυχιατρεία, Ελευθεροτυπία, 2 Ιουλίου 2009 Σκληρή κριτική του BBC για τις ψυχιατρικές κλινικές στην Ελλάδα, Η Καθημερινή, 2 Ιουλίου 2009 Βίντεο-καταδίκη για τα ελληνικά ψυχιατρεία, TVXS, 2 Ιουλίου 2009 (Σημείωση: πρόκειται για ηχητικό ντοκουμέντο και όχι βίντεο) Ψυχιατρική βαρβαρότητα, Athens Indymedia, 28 Ιουνίου 2009 (12:46 μμ) Ψυχιατρική βαρβαρότητα, Athens Indymedia, 28 Ιουνίου 2009 (1:34 μμ) «Αποασυλοποίηση» με επιστροφή στο χθες;, Ελευθεροτυπία, 1 Ιουλίου 2009 Δελτίο Τύπου για τα δημοσιεύματα στο BBC World και στην Ελευθεροτυπία, Δίκτυο για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση και την Ψυχική Υγεία «ΑΡΓΩΣ», 1 Ιουλίου 2009 [ii] Δελτίο τύπου: Συμπεράσματα ημερίδας, «Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα: Ανάγκες, Προτάσεις Λύσεις», Συνήγορος του Πολίτη, 3 Απριλίου 2009 [iii] Κάλεσμα για την Ημέρα Δράσης για την Ψυχική Υγεία, 30 Μαΐου 2009 Δείτε επίσης: Ψήφισμα, Ημέρα Δράσης για την Ψυχική Υγεία, 30 Μαΐου 2009 [iv] Michel Foucault, Madness and civilisation: A history of insanity in the age of reason, London: Routledge, 1961/2001, xii [v] Michel Foucault, Polemics, politics, and problematizations, in Paul Rabinow (ed.) The Essential works of Michel Foucault Vol. I Ethics: Subjectivity and truth, New York: The New Press, 1984/1997, 111–19 Ενδεικτικές πηγές για το θέμα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα, της εξέλιξης και των προβλημάτων της, και των θεσμικών και μη λόγων επί αυτής: Φορείς Πρόγραμμα "Ψυχαργώς", Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης Χάρτης Μονάδων Ψυχικής Υγείας, Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης Δίκτυο για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση και την Ψυχική Υγεία «ΑΡΓΩΣ» Εισήγηση 11-12 Ιουνίου - Διημερίδα Κέρκυρας, Γραμματεία Ψυχικής Υγείας της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εργαζομένων Δημοσίων Νοσοκομείων, 11 Ιουνίου 2009 Δελτίο τύπου, Γενική συνέλευση των γιατρών του Ψ.Ν.Α Δρομοκαΐτειο της 2/6/2009 Άρθρα και κείμενα Η αρχή του τέλους της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στην Ελλάδα, psi-action, 15 Οκτωβρίου 2008 Καταπάτηση των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών διαπιστώνει ο Συνήγορος του Πολίτη, psi-action, 19 Ιανουαρίου 2009 Διακήρυξη της Πανελλαδικής Συσπείρωσης για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση – Τετράδια Ψυχιατρικής, 11 Σεπτεμβρίου 2005 "Μη κερδοσκοπικές" εταιρείες & ψυχική υγεία: ένα πείραμα που απέτυχε, Πανελλαδική Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση Ανακοίνωση Τύπου της Πανελλήνιας Επιτροπής (πρώην) Χρηστών και Επιζώντων της Ψυχιατρικής, criticalpsy, 26 Νοεμβρίου 2008 Α.Δ. Αλεξιάδης, Η προστασία του νοσοκομειακού ασθενούς, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 17(1): 101-108, 2000 Σ. Στυλιανίδης, Ν. Θεοχαράκης & Π. Χ. Χονδρός, Το μετέωρο βήμα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα: Μια διαχρονική προσέγγιση με επίκαιρα ερωτήματα, Αρχαιολογία & Τέχνες 105: 45-54, 2007 Δημοσιεύματα Ψυχικά ασθενείς: Δικαιώματα μηδέν στην Ελλάδα του 21ου αιώνα, Ελευθεροτυπία 25 Σεπτεμβρίου 2004 Φάκελος: Ψυχιατρική μεταρρύθμιση, Παραμένει ο εφιάλτης του αποκλεισμού, Ελευθεροτυπία, 5 Μαΐου 2007 Φάκελος: Ψυχική Υγεία, Ηλεκτροσόκ ... στη μεταρρύθμιση, Ελευθεροτυπία 14 Φεβρουαρίου 2009 Θέλουμε όλα τα δικαιώματα που έχουν οι άλλοι πολίτες, Ελευθεροτυπία, 30 Απριλίου 2009 Οι «επιζώντες της ψυχιατρικής» ζητούν να τους ακούσουμε, Ελευθεροτυπία, 1 Ιουνίου 2009 Τους γυρίζουν στη «φωλιά του κούκου», Τα Νέα, 12 Φεβρουαρίου 2009 «Οπισθοδρόμηση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης με σοβαρές επιπτώσεις στους ασθενείς», Τα Νέα, 27 Φεβρουαρίου 2009 «Εγκληματίεs» οι ψυχικά ασθενείs στην Ελλάδα, Έθνος, 15 Μαρτίου 2009 Κίνδυνο για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση βλέπει και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Η Αυγή 6 Μαρτίου 2009 Επιστολή - έκκληση για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση που «ναυαγεί», Η Καθημερινή, 21 Ιανουαρίου 2009 Τον κώδωνα του κινδύνου για το πρόγραμμα «Ψυχαργώς» κρούει ο Συνήγορος του Πολίτη, To Βήμα, 20 Ιανουαρίου 2009 Η ασθενής ψυχιατρική μεταρρύθμιση, TVXS, 21 Δεκεμβρίου 2008 Λέρος, Η ελευθερία είναι θεραπευτική (2003, Ντοκιμαντέρ, Σκην. Ανδρέας Λουκάκος, 29’), TVXS, 21 Δεκεμβρίου 2008 [Η φωτογραφία είναι από το κλειστό πλέον ψυχιατρείο της Λέρου - Πηγή: «Βιώνουμε κατάρρευση του συστήματος», Ελευθεροτυπία, 14 Φεβρουαρίου 2009]