ενημέρωση και αντι-ενημέρωση

Η μεταφορά με την οποία αρχίζω την παρουσίαση του σεμιναρίου για τις αναπαραστάσεις του εγκλήματος και τα ΜΜΕ, ανήκει σην G. Tuchman και την βρίσκω πάρα πολύ αποτελεσματική στο να εικονογραφήσει τις διαδικασίες κατασκευής της είδησης με τρόπο που να γίνει άμεσα κατανοητός. Η μεταφορά είναι αυτή του παραθύρου, του οποίου το πλαίσιο περιορίζει αλλά καιπροσδιορίζει τη θέαση των γεγονότων. Βέβαια το παράθυρο, σε αντίθεση με τα ΜΜΕ και τους "πυλωρούς" που καθορίζουν την ύλη τους, δεν έχει την δυνατότητα να επιλέξει τι θα δείξει και τι θα ορίσει ως γεγονός, καθώς η είδηση δεν είναι το γεγονός καθεαυτό αλλά οι πληροφορίες που έχουμε για το γεγονός, είναι μια σχέση επί του γεγονότος ανάμεσα σ' αυτόν που το αφηγείται και σ' αυτόν που καταναλώνει το προϊόν της αφήγησης. Το πλαίσιο του παραθύρου, λοιπόν, αντιστοιχεί grosso modo, σ' αυτό που θα λέγαμε "πολιτική του μέσου" η οποία και καθορίζει, ποια γεγονότα θα επιλέξει να γίνουν είδηση, πώς θα αξιολογήσει τη σημασία τους, ποια στοιχεία τους θα αναδείξει... Αυτό σημαίνει ότι τα ΜΜΕ όχι απλώς επιλέγουν ποια γεγονότα θα γίνουν είδηση. Το κυριότερο, παρέχουν ένα ερμηνευτικό πλαίσιο για την κατανόηση αυτών των ειδήσεων: ένα σύστημα αξιών, πεποιθήσεων, αντιλήψεων μέσα στο οποίο εντάσσεται το παραγόμενο μήνυμα. Καθώς στη σελίδα αυτή υπάρχει το κείμενο του Αριστοτέλη Νικολαίδη "Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και Χουλιγκανισμός" [http://crimevssocialcontrol.blogspot.com/2009/04/m-2009-m-15-16.html], στο οποίο αναλύονται οι διαδικασίες κατασκευής της είδησης και ο ιδεολογικός ρόλος των ΜΜΕ να αναπαράγει κυρίαρχους ορισμούς και ερμηνείες της πραγματικότητας, δεν επεκταθώ περαιτέρω, υπογραμμίζοντας απλώς το ζήτημα της «διαμεσολαβημένης φύσης» της πραγματικότητας, τουτέστιν ότι τα φαινόμενα δεν μπορεί να μελετηθούν ανεξάρτητα από την αναπαράστασή τους. Από την άλλη μεριά έχουμε τις κατηγορίες της αντι-πληροφόρησης, δηλαδή τα εναλλακτικά μέσα ενημέρωσης, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, πρακτικές και μορφές επικοινωνίας που προωθούν μέσα από μια αμοιβαία και συνεργική σχέση ανάμεσα στο μέσο και τα άτομα ή τις ομάδες που συμμετέχουν στην παραγωγή των μηνυμάτων [για το θέμα αυτό, βλ. Βατικιώτης, Π., "Αποφυλακίζοντας "εικόνες"", στο Εικόνες Φυλακής, 2006, Πατάκης]. Και, για να περάσω επιτέλους στο θέμα μου, ένα ζήτημα το οποίο με απασχόλησε το τελευταίο διάστημα είναι κατά πόσον η αμοιβαία και συνεργική σχέση μέσου και συμμετέχοντος στην περίπτωση της εναλλακτικής ενημέρωσης, δεν αναπαράγει κάποιες σταθερές που χαρακτηρίζουν τη σχέση μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή μηνυμάτων στο περιβάλλον των συμβατικών ΜΜΕ. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι το ίδιο το εγχείρημα τείνει εξ ορισμού σε πρακτικές "απο-ορθολογικοποίησης της ισχύουσας κοινωνικής οργάνωσης" καθώς οι ίδιοι οι χρήστες αποτελούν τις "πηγές" του μέσου, τόσο σε σχέση με τα προκρινόμενα γεγονότα όσο και σε σχέση με τους ορισμούς και τις ερμηνείες αυτών των γεγονότων [Βατικιώτης, ο.π.] Σε ποιο βαθμό, όμως, αυτό συνεπάγεται την απουσία κάποιων κοινών χαρακτηριστικών στη σχέση των συμβατικών και εναλλακτικών μέσων; Η, για διάφορους λόγους, συχνή περιδιάβασή μου στην ιστοχώρα κατά τους τελευταίους μήνες, μού έχει δημιουργήσει κάποια ερωτήματα: Πρώτον, κατά πόσον μπορεί να μιλήσει κανείς για ανοσία του εναλλακτικού λόγου απέναντι σε στην ενδημική για κάθε μέσο ενημέρωσης επιλεκτική στάση απέναντι στα εν δυνάμει "γεγονότα" [με την έννοια ότι θα γίνουν γεγονότα ως αντικείμενο συζήτησης των συμμετεχόντων στο μέσο], κάτι δηλαδή που αποκαλύπτει ιεραρχίες και ιεραρχήσεις έστω και σ' ένα πλαίσιο διαφορετικό απ' τη γραφειοκρατική οργάνωση των συμβατικών ΜΜΕ. Δεύτερον, κατά πόσον μέσα από τις επιμέρους αφηγήσεις δεν αναπαράγονται πανίσχυροι συμβατικοί ιδεολογικοί λόγοι, ενίοτε χωρίς καν να χρειάζεται η επιφανειακή ανατροπή τους.

Θα προσπαθήσω να διατυπώσω, σχηματικά έστω, το επιχείρημα, επανερχόμενη στο θέμα της διαμεσολαβημένης φύσης της πραγματικότητας για να επισημάνω ένα καταρχήν σημείο επαφής μεταξύ πληροφόρησης και αντι-πληροφόρησης: Αν την agenda των θεμάτων του κοινωνικού γίγνεσθαι που θα "πρέπει" να απασχολήσουν το κοινό την ορίζουν τα συμβατικά ΜΜΕ και, διαμέσου των πηγών τους, παράγουν τους ορισμούς και το ερμηνευτικό πλαίσιο αυτών των γεγονότων, είναι συνηθέστατο το φαινόμενο να αντλούν από την ίδια δεξαμενή τα θέματά τους και τα εναλλακτικά μέσα, τείνοντας στην παραγωγή ενός εναλλακτικού λόγου περί αυτών. Η σχέση αυτή δομείται ακόμα και [αν όχι κυρίως] και επί των "ελασσόνων" θεμάτων της συμβατικής ειδησεογραφίας, με τη διαφορά ότι αυτά είναι πάρα πολλά, κατά συνέπεια εκείνα τα οποία μεταφέρονται στο πεδίο του εναλλακτικού λόγου προκύπτουν από διαδικασίες επιλογής που υπακούουν κι αυτές σε κάποιους άρρητους και ασταθείς κανόνες, πάντως σε κανόνες με βάση τους οποίους επιλέγονται ή αποκλείονται τα θέματα. Ως παράδειγμα των παραπάνω, αναφέρω την περίπτωση της Χριστίνας Κυριμοπούλου όπου, όπως έγραφα και στην ανάρτηση "ποιος ορίζει τους [αντι-]κανόνες ή ποιοι κανόνες ορίζουν τις εξαιρέσεις" [http://crimevssocialcontrol.blogspot.com/2009/07/blog-post_22.html], "Ο ίδιος ο θεσμός, λοιπόν [της φυλακής]. Μήνες τώρα στο στόχαστρο του αντιεξουσιαστικού χώρου που κάνει διπλοβάρδιες για τους αιχμάλωτους του Δεκέμβρη, αλλά στο Indymedia, για παράδειγμα, πέρα από μια αρχική γκρίνια για το θέμα των ηλεκτρονικών υπογραφών που εισάγουν νέα ήθη στις κινηματικές διαδικασίες, οι υπόλοιπες αναρτήσεις ήταν απειροελάχιστες για την συνήθη δραστηριότητα της σελίδας και ρουτινιάρικα ενημερωτικές. Κάτι σαν: Μπουρλότο και φωτιά σε μερικά κελιά".

Σε ό, τι δε αφορά το ζήτημα των ερμηνειών της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αν και το σύνηθες είναι η αντιστροφή των συμβατικών ρόλων του "καλού" και του "κακού", φαίνεται να ελοχεύει πάντα η παγίδα που αποτελεί την πεμπτουσία της θετικιστικής σκέψης: η δράση η οποία δεν παράγει νόημα, με συμβατικούς ή εναλλακτικούς όρους δεν έχει σημασία, τοποθετείται αβίαστα εκτός πλαισίου, στο χώρο που προορίζεται για τον Άλλο ως αλλότριο αντικείμενο πλέον και όχι ως υποκείμενο δικαιωμάτων που χρίζουν προστασίας στο βαθμό που η αφήγηση δεν καταφέρνει να τον επαναφέρει στην [αντι;]συμβατική κανονικότητα.

Στην ανάρτηση για το θέμα της παράδοσης του Νίκου Κουνταρδα ["Κανένας λογικός άνθρωπος...", http://crimevssocialcontrol.blogspot.com/2009/06/blog-post_20.html], αναφέρθηκα στο ζήτημα ακριβώς της βίας από την οποία εκπορεύονται χαρακτηρισμοί και ταξινομήσεις, κατασκευάζονται ταυτότητες· της βίας που μετατρέπει τον χθεσινό "αγωνιστή για την ελευθερία" σε σημερινό διαταραγμένο προκειμένου να αποκατασταθεί η τάξη την οποία διατάραξε η απροσδόκητη ενέργεια. Για να αποκτήσουν και πάλι νόημα τα πράγματα, ερήμην του πρωταγωνιστή τους. Αντ' αυτού, όπως συμβαίνει πάντα με τους "διαταραγμένους". Στο σημείο, δηλαδή, όπου συμπίπτουν συμβατικοί και αντισυμβατικά εκφερόμενοι αλλά εξίσου συμβατικοί ορισμοί και ερμηνείες: στην κατασκευή του "διαταραγμένου υποκειμένου".

Θα μπορούσα να αναφέρω και άλλα παραδείγματα μικρότερης εμβέλειας ιστοσελίδων, όπου ο συμβατικά ηθικοπλαστικός λόγος εκφέρεται ατόφιος ή τις επιλογές θεμάτων καθορίζουν εμμονές των διαχειριστών, αλλά ίσως επανέλθω κάποια στιγμή με μια πιο τεκμηριωμένη ανάλυση.