για το σκοτεινό κομμάτι της βίας του "σωφρονισμού"

Υπάρχει ένα "σκληρό" ποσοτικό δεδομένο προκειμένου να τεκμηριώσει κανείς την λειτουργική αποστολή της φυλακής με βάση την οργανωτική δομή της: η αναλογία μεταξύ προσωπικού φύλαξης και του εξειδικευμένου προσωπικού, του λεγόμενου και προσωπικό "μεταχείρισης", κατ' επέκταση και πόσοι κρατούμενοι αντιστοιχούν σε κάθε μονάδα από τις παραπάνω κατηγορίες. Η τεράστια αριθμητική υπεροχή του προσωπικού φύλακης σε συνδυασμό με την ένδεια [αν όχι και ανυπαρξία] του προσωπικού μεταχείρισης υποδεικνύει με ιδιαίτερα καθαρό τρόπο τον πραγματικό σκοπό τον οποίο υπηρετεί η οργανωτική δόμηση της φυλακής: οι αριθμοί είναι αδιάψευστος μάρτυρας του ρόλου της φυλακής, ο οποίος είναι ακριβώς να φυλάσσει τους κρατούμενους που η ποινή έχει απομακρύνει από την κοινωνία διαμέσου μιας οργανωτικής δομής καθαρά τιμωρητικού και πειθαρχικού χαρακτήρα. Από την άλλη μεριά, η συγκεκριμένη οργανωτική δομή προσδιορίζει και οριοθετεί το έργο του εξειδικευμένου προσωπικού σε κατά βάση διεκπεραιωτικούς ρόλους, καθιστώντας τους έτσι μέρος του πειθαρχικού μηχανισμού τον οποίον υπηρετούν δια δράσεων ή παραλείψεων απολύτως νομιμοποιημένων εντός αυτού που ορίζεται ως κανονικότητα της φυλακής.

Το strip του Αρκά* που εικονογραφεί την ανάρτηση -μέρος ενός ιδιοφυούς κειμένου το οποίο δεν εξαντλείται στη διακωμώδηση της σωφρονιστικής κοινότητας και των καταστάσεων της φυλακής, αλλά καταλήγει να αφορά την ίδια την πεμπτουσία του «σωφρονιστικού ιδεώδους»-, σχολιάζει εμβληματικά αυτή τη συνθήκη εναλλαγής ή/και συνάρθρωσης ρόλων, αναπαριστώντας μαζί με το εύπεπτο κομμάτι της καθαρής βίας σε επίπεδο σωμάτων κι εκείνο το συσκοτισμένο, το σχεδόν «φυσιολογικό», το οποίο σπάνια αποτελεί αντικείμενο καταγγελιών· την φυσικοποιημένη άσκηση βίας, με δυο λόγια· αυτήν την οποία προϋποθέτει ως αυτονόητη η άσκηση του επαγγέλματος εντός του περιβάλλοντος της φυλακής και η συνακόλουθη συνύπαρξη αλληλοσυγκρουόμενων προτύπων μεταχείρισης. Λέει ο Goffman στα Άσυλα [Ευρύαλος Αθήνα 1994: 86 κ.ε.], ότι η μοναδικότητα του ανθρώπου ως υλικού εργασίας εκπορεύεται από το γεγονός ότι ο άνθρωπος θεωρείται αυτοσκοπός και όχι μέσο για την επίτευξη κάποιου στόχου. Άρα θα πρέπει να γίνει σεβαστή αυτή η ανθρώπινη ιδιότητα του υλικού εργασίας διαμέσου ανθρωπιστικών προτύπων μεταχείρισης, ενώ η τήρηση των ανθρωπιστικών προτύπων αποτελεί μέρος της ευθύνης του ιδρύματος και, εξ υποθέσεως, είναι ένα από τα πράγματα τα οποία εγγυάται το ίδρυμα σε αντάλλαγμα της στέρησης της ελευθερίας. Η σύγκρουση μεταξύ ανθρωπιστικών προτύπων και ιδεατών στόχων του ολοπαγούς ιδρύματος [κυρίως εκεί όπου ο εγκλεισμός είναι ακούσιος] έγκειται και στο ότι η διασφάλιση κάποιων προτύπων, μπορεί να απαιτήσει τη θυσία κάποιων άλλων (απαγορεύσεις αυτονόητων για τους έξω παροχών, δέσιμο χεριών, καθήλωση…)

Αντλώντας από μικρά κι ασήμαντα περιστατικά εξίσου μικρών κι ασήμαντων ιστοριών που συνηθίζω να παρακολουθώ άλλοτε συμμετέχοντας κι άλλοτε παρατηρώντας, θα μπορούσα να αναφέρω αρκετά παραδείγματα παραπομπών του strip του Αρκά στην πραγματικότητα της εναλλαγής ή/και ιδιοποίησης ρόλων, όπου το θεραπευτικό προσωπικό ή το προσωπικό μεταχείρισης λειτουργεί ως «φύλακας της τάξης». Παραπομπών στην πραγματικότητα μορφών βίας, δηλαδή, σχεδόν αδιόρατων, καθώς απορρέουν από ένα πλέγμα φυσικοποιήσεων και ορθολογικών αιτιολογικών της άσκησής τους. Λέει, σε άλλο σημείο του ίδιου έργου, ο Goffman [σ. 95]: «τα προνόμια και οι τιμωρίες που το προσωπικό απονέμει είναι συχνά διατυπωμένα σε μια γλώσσα που αντικατοπτρίζει τους νομιμοποιημένους, αντικειμενικούς στόχους του ιδρύματος». Ενώ: «το ερμηνευτικό σύστημα του ολοπαγούς ιδρύματος μπαίνει αυτόματα σε λειτουργία από τη στιγμή που εισέρχεται ο τρόφιμος, εφόσον το προσωπικό έχει την αντίληψη ότι η εισδοχή αποτελεί αυταπόδεικτη μαρτυρία ότι κάποιος ανήκει στην κατηγορία προσώπων που αποτελούν το λόγο ύπαρξης του ιδρύματος» (ό.π. σ. 94) Με δυο λόγια, η μετεγγραφή αυτού του σκοτεινού κομματιού της βίας στον δημόσιο λόγο με ορθολογικούς όρους [συνάρτησή της με τους στόχους του σωφρονισμού ή/και της θεραπείας], την νοηματοδοτεί ως το αντίθετό της: η μη βία των τεχνικών της μεταχείρισης απέναντι στη βία των τεχνικών της καταστολής. Υπ’ αυτό το πρίσμα, έχει ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούν οι κρατούμενοι απέναντι σ’ αυτή τη ρητορική. Το γεγονός, δηλαδή, ότι σε συνάρτηση πάντα με τα διαφορετικά συμφραζόμενα στα οποία εντάσσεται τόσο ο λόγος όσο και η πραγματικότητα της φυλακής, το αίτημα για αύξηση του εξειδικευμένου προσωπικού μεταχείρισης εναλλάσσεται με την εκδήλωση αντιδράσεων απέναντι στην «επιστημονικοποίηση της καταστολής». Με τα λόγια του Φουκώ, τα οποία εν πολλοίς συνοψίζουν την επιφαινόμενη αντίφαση:

"Αλλά υπήρξαν και εξεγέρσεις ενάντια στις πρότυπες φυλακές, στα ηρεμιστικά, στην απομόνωση, ενάντια στα ιατρικά ή εκπαιδευτικά συστήματα […] Εξεγέρσεις αντιφατικές ενάντια στην εξαθλίωση, αλλά και ενάντια στην άνεση, ενάντια στους φύλακες αλλά και ενάντια στους ψυχίατρους […] Επρόκειτο, όμως, καθαρά για εξεγέρσεις σε επίπεδο σωμάτων, ενάντια στο ίδιο το σώμα της φυλακής. Ήταν η υλική της πραγματικότητα στο μέτρο που λειτουργεί σαν όργανο και σαν φορέας της εξουσίας. Ήταν όλη αυτή η τεχνολογία της εξουσίας πάνω στο σώμα, που η τεχνολογία της "ψυχής" - εκείνη των παιδαγωγών, των ψυχολόγων και των ψυχίατρων - δεν κατορθώνει ούτε να συγκαλύψει, ούτε ν' αντισταθμίσει, για τον απλούστατο λόγο ότι είναι η ίδια ένα από τα εργαλεία της" (Φουκώ, 1989:44, Επιτήρηση και Τιμωρία, Ράππας)

---

* Πριν 10 περίπου χρόνια ο Ισοβίτης του Αρκά αποτέλεσε το πραγματολογικό υλικό σε προπτυχιακό σεμινάριο του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Παν/μίου, με θέμα τις αναπαράστάσεις της φυλακής. Στο υλικό αυτού του σεμιναρίου βασίζεται το άρθρο μου: Κοινωνικές αναπαραστάσεις της φυλακής και κόμικς. Η περίπτωση του Ισοβίτη του Αρκά, το οποίο περιέχεται στο συλλογικό έργο Εικόνες Φυλακής. Το έργο αυτό εκδόθηκε στη συνέχεια από το Ινστιστούτο Max-Planck στην αγγλική γλώσσα. Απολογούμαι που χρειάστηκε να βάλω την εικόνα από την αγγλική έκδοση αλλά δεν έχω τα αρχεία των εικόνων της ελληνικής.