"Η αναπαράσταση είναι μια πολύ διαφορετική έννοια από την αντανάκλαση, γιατί συνεπάγεται το ενεργητικό έργο της επιλογής και της παρουσίασης, της δόμησης και της διαμόρφωσης: όχι απλά τη μετάδοση ενός προϋπάρχοντος νοήματος, αλλά το ενεργητικότερο έργο του να κάνεις τα πράγματα να παράγουν νόημα"(Stuart Hall, 1989: 102, «Η επανανακάλυψη της “ιδεολογίας”: η επάνοδος του απωθημένου στις μελέτες για τα Μέσα», στο Κομνηνού Μ., Χ. Λυριντζής, επιμ., Κοινωνία, Εξουσία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, Αθήνα: Παπαζήσης)
Πριν λίγο καιρό, και με αφορμή τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, οι ανήλικοι πρωταγωνιστούσαν στο δημόσιο λόγο. Πλήθος οι αναφορές και ποικίλες οι ερμηνείες του φαινομένου της «εξέγερσης του Δεκέμβρη»· μυθοποιημένη η συνθήκη της ανηλικότητας, αφηγήσεις με ήρωες και δαίμονες κράτησαν τους ανήλικους στο προσκήνιο για το μεγαλύτερο ίσως διάστημα που αξιώθηκαν ποτέ να αποσπάσουν την προσοχή μας. Τέλειωσε, όμως, ο Δεκέμβρης και ξαναγυρνάμε στη ρουτίνα των συνήθων αφηγήσεων, όπου η ανηλικότητα επανέρχεται περιοδικά στη συζήτηση με συνηθέστερη την αναφορά στην «νεανική παραβατικότητα».
Κατασκευάζοντας την εικόνα
Πριν λίγο καιρό, και με αφορμή τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, οι ανήλικοι πρωταγωνιστούσαν στο δημόσιο λόγο. Πλήθος οι αναφορές και ποικίλες οι ερμηνείες του φαινομένου της «εξέγερσης του Δεκέμβρη»· μυθοποιημένη η συνθήκη της ανηλικότητας, αφηγήσεις με ήρωες και δαίμονες κράτησαν τους ανήλικους στο προσκήνιο για το μεγαλύτερο ίσως διάστημα που αξιώθηκαν ποτέ να αποσπάσουν την προσοχή μας. Τέλειωσε, όμως, ο Δεκέμβρης και ξαναγυρνάμε στη ρουτίνα των συνήθων αφηγήσεων, όπου η ανηλικότητα επανέρχεται περιοδικά στη συζήτηση με συνηθέστερη την αναφορά στην «νεανική παραβατικότητα».
Κατασκευάζοντας την εικόνα
Μια συνήθης πρακτική που χρησιμοποιείται στην ειδησεογραφία για το έγκλημα είναι η θεματοποίηση, δηλαδή η ένταξη της είδησης σε μια θεματική κατηγορία. Έτσι, σ’ αυτές τις περιπτώσεις, τα ΜΜΕ “κατασκευάζουν” κατηγορίες εγκληματικότητας με τυπικούς δράστες, συνθήκες, υποψήφια θύματα κλπ.: εγκλήματα μεταναστών, εγκλήματα κατά ηλικιωμένων, εφηβική εγκληματικότητα, εγκληματικότητα σε σχέση με χρήση και διακίνηση ναρκωτικών, εγκληματικότητα προαστίων.[1] Εμβληματικό επ’ αυτού το δημοσίευμα του Ελεύθερου Τύπου της 17 /2/ 2009 [http://www.e-tipos.com/newsitem?id=76065] [2]
Τίτλος: «Μαθητές και συμμορίες», υπότιτλος: «Θύματά τους και αδύναμοι ηλικιωμένοι»
Και αρχίζει το δημοσίευμα:
Με όπλο τον «τσαμπουκά», κρατώντας στιλέτα, σουγιάδες, αλυσίδες, σιδηρογροθιές μέχρι και κλομπ, σπέρνουν το φόβο μέσα και έξω από το σχολείο. Ολοένα και περισσότεροι μαθητές συμμετέχουν σε συμμορίες ανηλίκων εκβιάζοντας, απειλώντας και κλέβοντας, είτε συνομηλίκους τους είτε ηλικιωμένους οι οποίοι είναι αδύναμοι να αντισταθούν.
Έρευνα του Εργαστηρίου Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών του Πανεπιστήμιου της Αθήνας καταδεικνύει πως ένας στους δέκα μαθητές είναι μέλος παρέας που εμφανίζει παραβατική συμπεριφορά, ενώ, σύμφωνα με την υποδιεύθυνση Προστασίας Ανηλίκων της ΕΛ.ΑΣ., το 2008 συνελήφθησαν μόνο στην Αττική 2.700 ανήλικοι, εκ των οποίων το 40% αφορά στην ομαδική παραβατικότητα.
Την εικόνα της Αποκάλυψης που δίνει η πρώτη παράγραφος, έρχεται να ενισχύσει ο επιστημονικός λόγος και ο λόγος των αριθμών. Τα ακαταμάχητα τεκμήρια, δηλαδή. Αν προσέξουμε όμως, η έρευνα του ΕΠΕΕ μιλάει για «παρέες που εμφανίζουν παραβατική συμπεριφορά», η αρμόδια υπηρεσία της ΕΛ.ΑΣ αναφέρεται σε «ομαδική παραβατικότητα» που σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει δομή και οργάνωση συμμορίας, ενώ πουθενά στο δημοσίευμα δεν αναφέρονται καταγγελίες, έστω, για επιθέσεις σε «αδύναμους ηλικιωμένους» για τις οποίες προετοιμάζει ο υπότιτλος.
Και συνεχίζει το δημοσίευμα: Η δράση των συμμοριών ανηλίκων τα τελευταία χρόνια δεν έχει περιοριστεί απλά στην απόσπαση κινητών, χρημάτων ή ρούχων από τους συμμαθητές τους, αλλά και σε ληστείες, ακόμη και σε διακίνηση ναρκωτικών. Σύμφωνα με τον προϊστάμενο της Υποδιεύθυνσης Προστασίας Ανηλίκων κ. Γιώργο Τζανακάκη, «αν και αυτές οι παρεούλες υπήρχαν και παλαιότερα, σήμερα έχουν αναβαθμίσει ‘‘ποιοτικά’’ τη δράση τους, καθώς δεν έρχονται αντιμέτωπες μόνο με τους συμμαθητές τους ή τους μαθητές άλλων σχολείων αλλά κάνουν και μικροκλοπές, οι οποίες μπορεί να εξελιχτούν σε βίαιες ληστείες». Όπου οι «συμμορίες» γίνονται «παρεούλες» των οποίων η δραστηριότητες μπορεί να εξελιχθούν σε βίαιες ληστείες. Δεν υπάρχει, δηλαδή, μια διατύπωση που να επιβεβαιώνει την εικόνα όπως, για παράδειγμα, "έχουν εξελιχθεί σε βίαιες ληστείες"
Την εικόνα της Αποκάλυψης που δίνει η πρώτη παράγραφος, έρχεται να ενισχύσει ο επιστημονικός λόγος και ο λόγος των αριθμών. Τα ακαταμάχητα τεκμήρια, δηλαδή. Αν προσέξουμε όμως, η έρευνα του ΕΠΕΕ μιλάει για «παρέες που εμφανίζουν παραβατική συμπεριφορά», η αρμόδια υπηρεσία της ΕΛ.ΑΣ αναφέρεται σε «ομαδική παραβατικότητα» που σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει δομή και οργάνωση συμμορίας, ενώ πουθενά στο δημοσίευμα δεν αναφέρονται καταγγελίες, έστω, για επιθέσεις σε «αδύναμους ηλικιωμένους» για τις οποίες προετοιμάζει ο υπότιτλος.
Και συνεχίζει το δημοσίευμα: Η δράση των συμμοριών ανηλίκων τα τελευταία χρόνια δεν έχει περιοριστεί απλά στην απόσπαση κινητών, χρημάτων ή ρούχων από τους συμμαθητές τους, αλλά και σε ληστείες, ακόμη και σε διακίνηση ναρκωτικών. Σύμφωνα με τον προϊστάμενο της Υποδιεύθυνσης Προστασίας Ανηλίκων κ. Γιώργο Τζανακάκη, «αν και αυτές οι παρεούλες υπήρχαν και παλαιότερα, σήμερα έχουν αναβαθμίσει ‘‘ποιοτικά’’ τη δράση τους, καθώς δεν έρχονται αντιμέτωπες μόνο με τους συμμαθητές τους ή τους μαθητές άλλων σχολείων αλλά κάνουν και μικροκλοπές, οι οποίες μπορεί να εξελιχτούν σε βίαιες ληστείες». Όπου οι «συμμορίες» γίνονται «παρεούλες» των οποίων η δραστηριότητες μπορεί να εξελιχθούν σε βίαιες ληστείες. Δεν υπάρχει, δηλαδή, μια διατύπωση που να επιβεβαιώνει την εικόνα όπως, για παράδειγμα, "έχουν εξελιχθεί σε βίαιες ληστείες"
Παίζοντας με τους αριθμούς
Στα «σκληρά δεδομένα», τώρα, στους αριθμούς:
Το 2008 σε αριθμούς
2.700 συλλήψεις (συνολικότερα για όλο το φάσμα των αδικημάτων)
1.000 αφορούν σε τροχαίες παραβάσεις
241 σε ναρκωτικά (κατοχή και διακίνηση: οι περισσότεροι αλλοδαποί)
300 σε κλοπές
12 σε ληστείες
* Στοιχεία 2008 από την Υποδιεύθυνση Προστασίας Ανηλίκων μόνο για την Αττική
Πρώτη παρατήρηση: Είναι συνήθης πρακτική των ΜΜΕ να βασίζουν τις αφηγήσεις περί εγκληματικότητας στα στοιχεία των αστυνομικών στατιστικών, τα οποία αφορούν συλλήψεις και όχι τις καταδίκες που περιλαμβάνονται στις δικαστικές στατιστικές. Στοιχεία, δηλαδή, που αφορούν την είσοδο στο ποινικό σύστημα και όχι την έξοδο με θεσμική αναγνώριση της ενοχής. Δεν χρειάζεται δε να είσαι ειδικός για να καταλάβεις ότι οι δύο κατηγορίες στοιχείων διαφέρουν πολύ, καθώς ένας μεγάλος αριθμός των συλληφθέντων δεν προωθείται καν στα επόμενα στάδια, δεν φτάνει καν στο δικαστήριο, το οποίο προφανώς εκδίδει και απαλλακτικές αποφάσεις…
Δεύτερη παρατήρηση: Αναλύοντας τους αριθμούς, προκύπτει ότι η μεγάλη πλειοψηφία των συλλήψεων αφορούν τροχαίες παραβάσεις, στις οποίες, όσο κι αν τραβήξεις στα άκρα το επιχείρημα, η παρουσία «συμμορίας» δεν προκύπτει. Στην δε τρίτη σε συχνότητα κατηγορία υποσημειώνεται ότι οι περισσότεροι συλληφθέντες είναι αλλοδαποί. Μια κατηγορία, δηλαδή, που αποτελεί ένα από τα κατεξοχήν αντικείμενα της αστυνομικής επιτήρησης, με αποτέλεσμα τη σημαντική παρουσία τους στις αστυνομικές στατιστικές χωρίς αυτό να σημαίνει αναγκαία και την αντίστοιχη συμμετοχή τους στην, θεσμικά αναγνωρισμένη και καταχωρισμένη στις δικαστικές στατιστικές, εγκληματικότητα. Ας δούμε ένα θεωρητικό αλλά καθόλου εξω-πραγματικό παράδειγμα: ενημερώνεται η Αστυνομία για ύποπτες κινήσεις ατόμων που μπορεί να σημαίνουν ότι σχεδιάζεται διάρρηξη, κλοπή αυτοκινήτου, επίθεση σε περαστικούς κ.ο.κ. Ανάμεσα στους παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν τη δράση της Αστυνομίας είναι, το είδος γειτονιάς και αναμενόμενα χαρακτηριστικά ατόμων που μπορεί να συχνάζουν σ’ αυτήν, η κρίση περί αξιοπιστίας των μαρτύρων που θα ενημερώσουν την αστυνομία περί των "ύποπτων κινήσεων", τα χαρακτηριστικά περαστικών που μπορεί να τους καταστήσουν ύποπτους, η πίεση ανωτέρων για συλλήψεις υπόπτων γιατί επικρατεί ένα κλίμα φόβου και μια αντίληψη περί ανεπαρκούς αστυνόμευσης κ.ο.κ. Τίποτα από όλα αυτά δεν αφορά αντικειμενικά γεγονότα αλλά εκτιμήσεις περί των γεγονότων. Καθότι δε οι φορείς του ποινικού συστήματος είναι επιρρεπείς στα στερεότυπα, η επίδραση παραγόντων που δεν αφορούν γεγονότα αλλά εκτιμήσεις περί των γεγονότων είναι καθοριστικής σημασίας για την μελέτη όχι της εγκληματικότητας, αλλά της απονομής του επίσημου στίγματος. Δηλαδή της δράσης των διωκτικών αρχών κατ' αρχήν, αλλά και των λοιπών υποσυστημάτων του συστήματος απονομής της ποινικής δικαιοσύνης στη συνέχεια, διαμέσου της οποίας παράγεται η επίσημη εικόνα της εγκληματικότητας. Έτσι, μια δεύτερη ανάγνωση των αριθμών, στους οποίους βασίζεται εν πολλοίς το δημοσίευμα και η «τεκμηρίωση» του επιχειρήματος, αναδεικνύει ένα από τα πολλαπλά επίπεδα κατασκευής της είδησης, της εικόνας και του ερμηνευτικού πλαισίου που παρέχουν τα ΜΜΕ στα θέματα που επιλέγουν να αναφερθούν. Στην εικόνα, όμως, που κατασκευάζεται -και ως περαιτέρω στοιχείο του υποστρώματος-, αποδίδονται και "πραγματικά" αποτελέσματα που παράγονται στο επίπεδο της κοινωνικής πρόσληψης των φαινομένων. Ως μικρό παράδειγμα της λειτουργίας των media να συντελούν στη διαμόρφωση της κοινωνικής αντίδρασης στο έγκλημα διαμέσου της αναπαράστασης του, αναφέρω τη σφυγμομέτρηση που παρατίθεται στο τέλος του δημοσιεύματος.
Πρώτη παρατήρηση: Είναι συνήθης πρακτική των ΜΜΕ να βασίζουν τις αφηγήσεις περί εγκληματικότητας στα στοιχεία των αστυνομικών στατιστικών, τα οποία αφορούν συλλήψεις και όχι τις καταδίκες που περιλαμβάνονται στις δικαστικές στατιστικές. Στοιχεία, δηλαδή, που αφορούν την είσοδο στο ποινικό σύστημα και όχι την έξοδο με θεσμική αναγνώριση της ενοχής. Δεν χρειάζεται δε να είσαι ειδικός για να καταλάβεις ότι οι δύο κατηγορίες στοιχείων διαφέρουν πολύ, καθώς ένας μεγάλος αριθμός των συλληφθέντων δεν προωθείται καν στα επόμενα στάδια, δεν φτάνει καν στο δικαστήριο, το οποίο προφανώς εκδίδει και απαλλακτικές αποφάσεις…
Δεύτερη παρατήρηση: Αναλύοντας τους αριθμούς, προκύπτει ότι η μεγάλη πλειοψηφία των συλλήψεων αφορούν τροχαίες παραβάσεις, στις οποίες, όσο κι αν τραβήξεις στα άκρα το επιχείρημα, η παρουσία «συμμορίας» δεν προκύπτει. Στην δε τρίτη σε συχνότητα κατηγορία υποσημειώνεται ότι οι περισσότεροι συλληφθέντες είναι αλλοδαποί. Μια κατηγορία, δηλαδή, που αποτελεί ένα από τα κατεξοχήν αντικείμενα της αστυνομικής επιτήρησης, με αποτέλεσμα τη σημαντική παρουσία τους στις αστυνομικές στατιστικές χωρίς αυτό να σημαίνει αναγκαία και την αντίστοιχη συμμετοχή τους στην, θεσμικά αναγνωρισμένη και καταχωρισμένη στις δικαστικές στατιστικές, εγκληματικότητα. Ας δούμε ένα θεωρητικό αλλά καθόλου εξω-πραγματικό παράδειγμα: ενημερώνεται η Αστυνομία για ύποπτες κινήσεις ατόμων που μπορεί να σημαίνουν ότι σχεδιάζεται διάρρηξη, κλοπή αυτοκινήτου, επίθεση σε περαστικούς κ.ο.κ. Ανάμεσα στους παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν τη δράση της Αστυνομίας είναι, το είδος γειτονιάς και αναμενόμενα χαρακτηριστικά ατόμων που μπορεί να συχνάζουν σ’ αυτήν, η κρίση περί αξιοπιστίας των μαρτύρων που θα ενημερώσουν την αστυνομία περί των "ύποπτων κινήσεων", τα χαρακτηριστικά περαστικών που μπορεί να τους καταστήσουν ύποπτους, η πίεση ανωτέρων για συλλήψεις υπόπτων γιατί επικρατεί ένα κλίμα φόβου και μια αντίληψη περί ανεπαρκούς αστυνόμευσης κ.ο.κ. Τίποτα από όλα αυτά δεν αφορά αντικειμενικά γεγονότα αλλά εκτιμήσεις περί των γεγονότων. Καθότι δε οι φορείς του ποινικού συστήματος είναι επιρρεπείς στα στερεότυπα, η επίδραση παραγόντων που δεν αφορούν γεγονότα αλλά εκτιμήσεις περί των γεγονότων είναι καθοριστικής σημασίας για την μελέτη όχι της εγκληματικότητας, αλλά της απονομής του επίσημου στίγματος. Δηλαδή της δράσης των διωκτικών αρχών κατ' αρχήν, αλλά και των λοιπών υποσυστημάτων του συστήματος απονομής της ποινικής δικαιοσύνης στη συνέχεια, διαμέσου της οποίας παράγεται η επίσημη εικόνα της εγκληματικότητας. Έτσι, μια δεύτερη ανάγνωση των αριθμών, στους οποίους βασίζεται εν πολλοίς το δημοσίευμα και η «τεκμηρίωση» του επιχειρήματος, αναδεικνύει ένα από τα πολλαπλά επίπεδα κατασκευής της είδησης, της εικόνας και του ερμηνευτικού πλαισίου που παρέχουν τα ΜΜΕ στα θέματα που επιλέγουν να αναφερθούν. Στην εικόνα, όμως, που κατασκευάζεται -και ως περαιτέρω στοιχείο του υποστρώματος-, αποδίδονται και "πραγματικά" αποτελέσματα που παράγονται στο επίπεδο της κοινωνικής πρόσληψης των φαινομένων. Ως μικρό παράδειγμα της λειτουργίας των media να συντελούν στη διαμόρφωση της κοινωνικής αντίδρασης στο έγκλημα διαμέσου της αναπαράστασης του, αναφέρω τη σφυγμομέτρηση που παρατίθεται στο τέλος του δημοσιεύματος.
ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΕΣ
Θεωρείτε ότι υπάρχει έξαρση της παιδικής παραβατικότητας;
Ναι (576) 85,2%
Οχι (100) 14,8%
Που βασίζεται η στάση η οποία καταγράφεται; "Σε εικόνες, εικόνες των εικόνων, έναν απέραντο χώρο διαμεσολαβητικών κατόπτρων" [Ferrell & Sanders, 1995: 14]
___________________________________________________________
[1] Από την πλούσια σχετική βιβλιογραφία, αναφέρω την κλασική μελέτη των Hall, S. et al. (1978) Policing the Crisis: Mugging, the State, and Law and Order, London, Macmillan [ένα ειδικότερο κεφάλαιο στα ελληνικά: Χωλ. Στ., κ.α., (1989) «Η αστυνόμευση της κρίσης – Η εξισορρόπηση των εκδοχών: η εκμετάλλευση του Χάντσγουόρθ», στο Μ. Κομνηνού, Χ. Λυριτζής (επιμ.) (1989), Κοινωνία, εξουσία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, Αθήνα: Παπαζήσης] Από ελληνικές μελέτες εντελώς ενδεικτικά αναφέρω: Tσίλη, Σ. (1995) Η Τοξικομανία ως Ιδεολογικό Διακύβευμα. Η Περίπτωση της Ελλάδας. Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Κωνσταντινίδου Χ. (1999), «Κοινωνικές αναπαραστάσεις του εγκλήματος. Η εγκληματικότητα των αλβανών μεταναστών στον αθηναϊκό Τύπο», στο Κουκουτσάκη, Α. (εισαγωγή, επιμέλεια) Εικόνες Εγκλήματος, Αθήνα: Πλέθρον .
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου