Οι αυτοματισμοί των ΜΜΕ και οι κοινωνίες του φόβου

Η Αυγή της Κυριακής 30/9/2018

http://www.avgi.gr/article/10838/9207892/oi-automatismoi-ton-mme-kai-oi-koinonies-tou-phobou

Η Αφροδίτη Κουκουτσάκη, Επίκουρη καθηγήτρια Εγκληματολογίας του Παντείου μιλάει στην «Α»

Οι αυτοματισμοί των ΜΜΕ και οι κοινωνίες του φόβου

* Το ερμηνευτικό πλαίσιο για το έγκλημα παρέχεται όχι από τα γεγονότα αλλά από τις δεσπόζουσες ερμηνείες τους

* Ο φόβος της εγκληματικότητας ακολουθείται από τη διευρυμένη έννοια του θύματος, που δεν είναι πια μεμονωμένα άτομα, αλλά το σύνολο του πληθυσμού ως εν δυνάμει θύματα

Συνέντευξη στην Αγγέλα ΝΤΑΡΖΑΝΟΥ

* Ο τρόπος κάλυψης από τα ΜΜΕ της υπόθεσης του Ζακ Κωστόπουλου αποκαλύπτει τους μηχανισμούς της δημοσιογραφικής αφήγησης. Αλλιώς ξεκίνησε την Παρασκευή το απόγευμα και εξελίχθηκε με διαφορετικό τρόπο. Μπορείτε να μας εξηγήσετε;

Ακριβώς, αποκαλύπτει, γιατί το σύνηθες είναι αυτές οι διαδικασίες δημιουργίας της είδησης να μην είναι εμφανείς, να μην είναι συνειδητές ούτε από τους ίδιους τους δημοσιογράφους που απλώς ακολουθούν μια ρουτίνα: Δελτίο Τύπου Αστυνομίας, επιλογή των υποθέσεων που θα γίνουν είδηση, αντιδράσεις του κοινού, αναλύσεις και γνώμες ειδικών κ.ο.κ.

Στην προκειμένη περίπτωση, ήταν το γεγονός «θάνατος» αυτό που καθόρισε την επιλογή της είδησης και το αρχικό ερμηνευτικό πλαίσιο με βάση το δελτίο Τύπου, κάτι που συνήθως σπάνια μεταβάλλεται στην διάρκεια της δημοσιογραφικής κάλυψης. Όταν, στη συνέχεια, προέκυψαν τα βίντεο, το αρχικό ερμηνευτικό πλαίσιο τινάχτηκε στον αέρα καθώς δεν ήταν η συνήθης περίπτωση «ληστής/πρεζόνι/ νομοταγής πολίτης» που ανακαλεί παγιωμένες αντιλήψεις για το έγκλημα. Ταυτόχρονα, η Αστυνομία δεν έδρασε με τις συνήθεις διαδικασίες, προστατεύοντας τον χώρο που διαπράχτηκε θανατηφόρο έγκλημα. Το ίδιο το έγκλημα αμφισβητήθηκε και υπονομεύθηκαν οι συνήθεις ρόλοι δράστη/θύματος. Υπονομεύεται όμως και ο ίδιος ο ρόλος της Αστυνομίας, που υποθέτω για πρώτη φορά συλλαμβάνει άτομο που ψυχορραγεί, ασκώντας βία στο σώμα που αντιστέκεται για λίγα λεπτά στον επερχόμενο θάνατο μάλλον, παρά στη σύλληψη.

Με άλλα λόγια, τα ΜΜΕ δεν μπόρεσαν ν’ αγκυρωθούν από τα σταθερά τους στηρίγματα και να συγκροτήσουν μια συνεκτική ιστορία με αρχή, μέση, τέλος και ηθικό δίδαγμα που ενσωματώνει τις δεσπόζουσες απόψεις περί εγκλήματος, θύματος κι εγκληματία.

* Μας λέτε δηλαδή ότι για την αρχική σύγχυση σε σχέση με το περιστατικό είχε ευθύνη κατά κύριο λόγο η αστυνομία και όχι τα ΜΜΕ.

Σε γενικές γραμμές ναι. Να σημειώσουμε ωστόσο την ιδιαιτερότητα που έχει η ειδησεογραφία για το έγκλημα, η οποία φωτίζει και τη σημασία των Πηγών. Η είδηση δεν είναι το γεγονός, αλλά η- αφήγηση- για- το- γεγονός και κυρίως, το ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο παρέχεται, όχι από τα γεγονότα αλλά από τις δεσπόζουσες ερμηνείες τους. Ο όρος «Αλβανός κακοποιός» για παράδειγμα εμπεριέχει την ερμηνεία της παράβασης. Αυτή την ερμηνεία την παρέχουν οι πηγές και τα ΜΜΕ την αναπαράγουν.

Παράλληλα, η ειδησεογραφία για το έγκλημα έχει δύο ιδιαιτερότητες: Πρώτον, το έγκλημα δεν εμπίπτει στην άμεση εμπειρία του κοινού όπως για παράδειγμα η οικονομία, η εργασία, η παιδεία κοκ. Συνεπώς, τα ΜΜΕ αποτελούν την πρωταρχική -αν όχι τη μοναδική- πηγή ενημέρωσης και ισχυρών ερμηνειών για τα γεγονότα. Δεύτερον, το έγκλημα, σε σχέση με άλλα θέματα της δημόσιας ζωής, είναι μάλλον «κλειστό» σε πολλαπλές ερμηνείες. Για παράδειγμα, είναι παγιωμένη η αντίληψη για την επικινδυνότητα των ψυχικά ασθενών. Έτσι, οι εναλλακτικές προς την κυρίαρχη απόψεις,  είτε απουσιάζουν εντελώς είτε περιθωριοποιούνται. Με τον τρόπο αυτό, οι κυρίαρχοι ορισμοί και ερμηνείες εμφανίζονται ως αδιαφιλονίκητες, όπως μας αναλύει ο Stuart Hall στο σημαντικό έργο του.

* Όταν ήρθαν στη δημοσιότητα τα βίντεο φάνηκε πώς άλλαξε η ατζέντα. Ο ληστής έγινε κλέφτης, ο δράστης έγινε θύμα, το κοσμηματοπωλείο έγινε ενεχυροδανειστήριο. Η μετατόπιση αυτή θίγει τον ερμηνευτικό πυρήνα των ΜΜΕ;

Προφανώς υπάρχουν διαφορές στην έμφαση. Ο ιδεολογικός πυρήνας όμως αναπαράχθηκε μέσω άλλης διαδρομής, αυτής της προσφυγής στους θεσμούς: Ο νόμος θα μας πει πως ορίζονται οι πράξεις.Τα ερωτήματα όμως έμεναν ανοικτά: Δεν είναι ασύμμετρη της όποιας επικινδυνότητας η κακοποίηση μέχρι θανάτου; Τί κάνεις όταν κάποιος εισβάλλει στον χώρο σου και δεν ξέρεις τις προθέσεις του; Από την στιγμή που τίθενται παρόμοια ερωτήματα και η απάντηση είναι η ουδετερότητα, ή το «δεν έχουμε ακόμα όλα τα στοιχεία», τότε, είναι το κοινό αυτό που θα πρέπει να δώσει τις απαντήσεις. Τότε θα λειτουργήσουν οι αυτοματισμοί, θα γίνει επίκληση του «κοινού νου», της «κοινής λογικής», τουτέστιν της κοινωνικής συναίνεσης που βασίζεται στα πολιτισμικά δίπολα, καλός/κακός, φυσιολογικός/διαφορετικός, ντόπιος/ξένος, ιδιοκτήτης/εισβολέας… Και εδώ παίζει τον ρόλο του και ο φόβος της εγκληματικότητας, καθώς και η συνακόλουθα διευρυμένη έννοια του θύματος που δεν είναι πια μεμονωμένα άτομα, αλλά το σύνολο του πληθυσμού ως εν δυνάμει θύματα.

* Μέσα από αυτή τη διαδικασία ωστόσο παράγονται αποτελέσματα. Ο φόβος που είπατε, για το έγκλημα.

Ο δημοσιογραφικός λόγος δεν δημιουργεί αλλά αναπαράγει στερεότυπα και παγιωμένες αντιλήψεις, αυτές των φορέων εξουσίας και γνώσης, που αποτελούν τις πηγές του (αστυνομία, νομικοί, ψυχολόγοι, εγκληματολόγοι, διάφοροι «ειδικοί», πολιτικοί). Σε κοινωνίες σε κρίση, το θέμα της εγκληματικότητας έχει παίξει ιστορικά σημαντικό ρόλο στην κοινωνική νομιμοποίηση πολιτικών καταστολής, που δεν εξαντλούνται στο ποινικό πεδίο αλλά περιλαμβάνουν κάθε μορφή διαμαρτυρίας ή απείθειας. Συγκροτούν, δηλαδή, έναν τρόπο διακυβέρνησης των πληθυσμών διαμέσου του φόβου, είτε του φόβου του εγκλήματος είτε των συνεπειών της απείθειας. Σ’ αυτό συμβάλουν τα ΜΜΕ.

* Νομίζω, ωστόσο, ότι τελικά σε αυτή την υπόθεση ο κόσμος είναι μάλλον διχασμένος, δεν έχει καταπιεί αμάσητο το αφήγημα και τις ερμηνείες των ΜΜΕ. Δημιουργήθηκαν αντιστάσεις.

Το ζήτημα είναι ποια είναι η δυναμική αυτών των αντιστάσεων να υπονομεύσουν τους κυρίαρχους λόγους, οι οποίοι εκ των πραγμάτων θα υιοθετήσουν μέρος των αντιστάσεων προκειμένου να αποσπάσουν ευρύτερη κοινωνική νομιμοποίηση. Φοβάμαι ότι οι προβλέψεις είναι δυσοίωνες όταν η περίοδος που ζούμε οδηγεί στην αποδοχή της υποχώρησης των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων εάν αυτό το απαιτεί η ασφάλεια των πολλών.

* Όπως φαίνεται, οι αφηγήσεις των ΜΜΕ έχουν σοβαρά στοιχεία ρατσισμού και μίσους. Βοηθούν τα ΜΜΕ την ακροδεξιά τελικά;

Διαπιστώνεται πλέον ένα ρατσιστικό μουρμουρητό στην ελληνική κοινωνία, έρχονται στην επιφάνεια λανθάνουσες στάσεις και εκφράσεις του κοινωνικού σώματος, ενεργές κοινωνικές υποδοχές αποκλεισμού του διαφορετικού, έτσι ώστε ένας πληθυσμός σε κατάσταση διαρκούς κρίσης να απενοχοποιηθεί. Και νομίζω ότι, ανάλογα με την πολιτική του κάθε μέσου, ενισχύονται είτε τα ακροδεξιά αντανακλαστικά απευθείας, είτε η απενοχοποίησή τους μέσα από την προβολή μιας εικόνας απαξίωσης και διάλυσης της ελληνικής κοινωνίας: η ελληνική κοινωνία εμφανίζεται ως απειλητική για τον «ζωτικό χώρο» των «νομοταγών πολιτών». Και αυτή είναι η χρήση των «κοινωνιών του φόβου».