Κατηγοριοποιώντας το φόβο

[το κείμενο φιλοξενήθηκε στην εφημερίδα Η ΕΠΟΧΗ της 31 Αυγούστου 2011]

Θα πρέπει να πω ότι το κείμενο αυτό γράφτηκε ενόσω βρίσκομαι εκτός Αθηνών, κατά συνέπεια απολογούμαι για την ελλιπή τεκμηρίωση των σκέψεων που θα καταθέσω καθώς βρίσκομαι μακριά από τις πηγές μου ενώ  δεν είναι συστηματική και η πρόσβασή μου στην ειδησεογραφία των ημερών. Με αυτές τις επιφυλάξεις λοιπόν,  θα σταθώ σε μερικά σημεία της συζήτησης περί του «μακελειού στη Νορβηγία» και των χαρακτηριστικών του δράστη του, έτσι τουλάχιστον όπως την παρακολούθησα εγώ, επιχειρώντας καταρχήν να σκιαγραφήσω το πλαίσιο της παρέμβασής μου, δηλαδή την ίδια την μορφή της ενημέρωσής μας καθώς εμείς δεν έχουμε άμεση εμπειρία των γεγονότων. Με τις δημοσιογραφικές αφηγήσεις, με άλλα λόγια, οι οποίες αποτελούν τη βασική πηγή πληροφόρησής μας.

Υπ’ αυτό το πρίσμα, να σημειώσω ότι η είδηση δεν είναι το γεγονός καθαυτό αλλά οι πληροφορίες που έχουμε για το γεγονός, η συμβολική ανακατασκευή του, οι ορισμοί και οι ερμηνείες του όπως συναρθρώνονται με τους κυρίαρχους λόγους περί υπό συζήτηση θεμάτων: η αναπαραγωγή των κυρίαρχων λόγων των υπό συζήτηση θεμάτων αποτελεί δομικό στοιχείο της κατασκευής της είδησης και συνίσταται στην ερμηνεία των γεγονότων με τους όρους μια συμβατικά αποδεκτής κοσμοθεώρησης η οποία αντιστοιχεί σ’ αυτό που λέμε «κοινός νους», τουτέστιν στην «κοινωνική συναίνεση».  Ή, όπως αναφέρει ο S.Hall, η στιγμή της κατασκευής της είδησης είναι η στιγμή της εγγραφής της σ’ ένα πολιτισμικό χάρτη, σ’ ένα χάρτη κοινωνικών νοημάτων στον οποίο προϋποτίθεται ότι έχει πρόσβαση το κοινό και τον συμμερίζεται, ενώ ιδιαίτερη σημασία έχει η σχέση των ΜΜΕ με τις πηγές τους που είναι οι δημιουργοί και φορείς των κυρίαρχων λόγων.

1. Η ψυχική διαταραχή και η πολιτική ιδεολογία

Μια πρώτη επιφαινόμενη αντίφαση προκύπτει από την, με τυπικούς όρους προβληματική, συνομιλία των δύο βασικών αξόνων γύρω από τους οποίους δομείται: εάν ο δράστης ορίζεται ως ψυχικά διαταραγμένος και το μανιφέστο του ορίστηκε επανειλημμένα ως παραλήρημα, πώς γίνεται ένα, με κλινικούς όρους, παραλήρημα  να αποτελεί συνάμα και πολιτικό μανιφέστο; Σ’ αυτό τον μπαξέ άνθισαν πολλά λουλούδια αλλά δεν θα σταθώ σε απλουστεύσεις που ταυτίζουν την ψυχική διαταραχή με τον ναζισμό με τις οποίες απλώς εκτονώνουμε την οργή ή/και το φόβο μας.  Με κίνδυνο μάλιστα να υπεραπλουστεύσω το επιχείρημά μου, αν υποθέσουμε ότι ο δράστης μιλούσε με όρους επικράτησης του χριστιανισμού, κάτι δηλαδή εκτός τόπου και χρόνου, δεν θα έκλινε η πλάστιγγα της ενημέρωσης υπέρ της εκδοχής της ψυχικής διαταραχής χωρίς πολλές-πολλές συζητήσεις περί του υπομνήματος; Και για να πάω ακόμα πιο μακριά, πόσο «έπαιξε» το επιχείρημα της ψυχικής διαταραχής για αμερικανούς προέδρους και τους επιτελείς τους που σφαγιάσανε άμαχους πληθυσμούς με στρατιωτικές επεμβάσεις σε ολόκληρες χώρες εν ονόματι της ασφάλειας του δυτικού κόσμου από την ισλαμική τρομοκρατία;  Ακόμα πιο απλά, πού βρίσκεται η όποια πραγματικότητα και πόσο συμμετέχει στην κατασκευή της συναίνεσης που είναι το βασικό ζητούμενο των αφηγήσεων παρόμοιων γεγονότων από τα ΜΜΕ και τις πηγές τους;

1. Το αυγό του φιδιού

Δεν είναι ψυχικά διαταραγμένος ο δράστης αλλά είναι συνειδητά στρατευμένος ναζιστής. Αυτή, ομολογώ, ήταν η πιο ενδιαφέρουσα σούπα που την ανακατεύαμε συνέχεια μέχρι να λιώσει το ενοχλητικό εκείνο υλικό που αφορά τα πολιτικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα του τόπου στον οποίο έγινε το φονικό αλλά και η ίδια η επιλογή των στόχων και των θυμάτων: τίποτα από αυτά δεν προβληματοποιήθηκε ως εάν να επρόκειτο για μια χώρα στην οποία βράζει ο αντι-ισλαμισμός ή ο στόχος να ήταν  ισλαμιστές. Οι δε μαρτυρίες κατοίκων της Νορβηγίας οι οποίοι έλεγαν ότι δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι θα συνέβαινε κάτι τέτοιο σ’ αυτή τη χώρα είτε γινόταν μια παρένθεση της συζήτησης περί του αυγού του φιδιού είτε επιλυόταν τσάτρα-πάτρα το ζήτημα με την επίκληση της ψυχικής διαταραχής: Το μακελειό έπρεπε να αποτελέσει αντικείμενο μιας αφήγησης με όρους κοινωνικά κατανοητούς για να βγάζει νόημα ή, που είναι το ίδιο, να κοινοποιεί νοήματα∙ να εμπίπτει σ’ ένα πλαίσιο ευρύτερης δυνατής συναίνεσης ως ερμηνεύσιμο ή εν δυνάμει ελέγξιμο, να τροφοδοτεί φόβους αλλά συνάμα να τους κατευνάζει.

2. Κατηγοριοποιήσεις του φόβου

Η κοινωνική συναίνεση, έστω και ως προοπτική, είναι αναπόδραστα καταδικασμένη να τιναχθεί στον αέρα με ό, τι συνεπάγεται αυτό για την επιβίωση πολιτικών, οικονομικών κλπ ελίτ εάν ο φόβος δεν έχει πρόσωπο για να μπορεί να εμφανίζεται ως ελέγξιμος, εάν η οργή δεν έχει ως αντικείμενο  φυσικά πρόσωπα για να μπορεί να εκτονώνεται -εκπαιδευτήκαμε καλά σ’ αυτό άλλοι κυνηγώντας τον κλέφτη κι άλλοι τον αστυνόμο. Επινοούμε συνθήματα που μας βάζουν στο κέντρο των πραγμάτων, συνθήματα δανεικά, συνθήματα ετεροχρονισμένα, συνθήματα που ίσως κατευνάζουν την αγωνία γι’ αυτόν τον εφιάλτη που ζούμε ή εκτονώνουν την οργή. Και είναι απόλυτα κατανοητό γιατί δεν προετοιμαστήκαμε για τη νέα κατάσταση που ο εχθρός είναι ανελέητος και απρόσωπος και το αυγό του φιδιού έσκασε εδώ και καιρό και δεν κάνει πια διακρίσεις στο ολοκαύτωμα: το Εμείς και το Άλλος θα γίνουν ένα γιατί ως τέτοιο θα τα ξεράσει η βία των οικονομικών και κοινωνικών όρων∙ το Εμείς και το Άλλος θα σηματοδοτούν πλέον ίσως μόνον τον χρόνο που οδηγούμαστε ή θα οδηγηθούμε στην απόγνωση.

Ας απεγκλωβιστούμε όμως απ’ τις ευκολίες του ετοιμοπαράδοτου θέτοντας  τα νέα ερωτήματα αντί να ξεμπερδεύουμε με παρωχημένες απαντήσεις και βερμπαλισμούς που δεν συναρθρώνονται με την παρούσα συγκυρία. Γιατί αυτό είναι το παιγνίδι, η θολούρα της στείρας αντιστροφής του επιχειρήματος  στο βαθμό που διατηρείται αναλλοίωτος ο πυρήνας του, δηλαδή η κατασκευή εχθρών με σάρκα, οστά, ονοματεπώνυμο ή η απαξίωση της μεγάλης εικόνας  που συνοψίζεται στο μέγεθος του συνθήματος. Γιατί ο αντίπαλος το παίζει  αιώνες αυτό το παιγνίδι και το παίζει τόσο καλά που έχει πετύχει να φυσικοποιείται το άρον, άρον σταύρωσον αυτόν εάν το μόνο που αλλάζει είναι το πρόσωπο του υποψήφιου προς σταύρωση.

914 λέξεις