Μισέλ Φουκώ, Εισαγωγή στη μη-φασιστική ζωή

 

πηγή, κοινωνικό εργαστήριο θεσσαλονίκης

εισαγωγικό σχόλιο στον  πρόλογο του Μισέλ Φουκώ 

   Σαράντα χρόνια από την έκδοση του Αντι-Οιδίποδα και σαράντα χρόνια από την επανεμφάνιση του φασισμού και του ρατσισμού στη Γαλλία, αλλά και στην Αγγλία και την Ιταλία, μεταφράζουμε ένα απόσπασμα από τον πρόλογο του Μισέλ Φουκώ στην αμερικανική έκδοση του βιβλίου το 1977.

   Το κείμενο του Φουκώ, εισαγωγή σε ένα αντί- που γίνεται μη-, συνιστά μια γραμμή απάντησης στο διαρκές, αλλά εντεινόμενο στον καιρό μας, ζήτημα του ρατσισμού και του φασισμού. Η διατυπωμένη από πολλούς πρόταση αντίστασης στο φασισμό, σαν έτοιμη λύση από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είναι το αντιφασιστικό μέτωπο περιοριζόμενο ή και επεκτεινόμενο ως τις δυνάμεις της κεντρικής πολιτικής σκηνής και αναφερόμενο κυρίως ή μόνο στη Χρυσή Αυγή ως την πολιτική μορφοποίηση του φασισμο-ρατσισμού.

   Στον πρόλογο του Φουκώ διαγράφονται οι βασικές γραμμές μιας άλλης στρατηγικής. Μια σημερινή πρόσληψή του ίσως να έδειχνε ότι, πέραν ή επιπλέον του αντι-φασιστικού, το κείμενο μάλλον προσβλέπει στο μη-φασιστικό ως μια πρωτοβουλία μετασχηματισμού του εαυτού, ως διαδικασία συγκρότησης ενός μη-φασιστικού τρόπου ζωής. Πρόκειται για μια μη ομόλογη προς την εξουσία κίνηση συγκρότησης του εαυτού στα διάκενα του φασιστικού-ρατσιστικού διασκορπισμού που έχει εμποτίσει τους πόρους της κοινωνίας· για μια κάμψη του φασισμού με πρακτικές ασκήσεις απαγκίστρωσης και αναπτύχωσης (για να παραφράσουμε μια φράση του Ντελέζ για την "αρχή εσωτερικής ρύθμισης έναντι των συντακτικών εξουσιών της πολιτικής [...]" στον Φουκώ, βλ. Ντελέζ, Φουκώ, 2005, σ. 169-170).  Ο Φουκώ αρνείται τον ετεροκαθορισμό της στρατηγικής από το φασισμό και περιγράφει τις βασικές ποιότητες μιας μη-φασιστικής ζωής. Αυτή η γραμμή είναι η ριζική επιλογή απέναντι στη διαρκή παρουσία του φασισμού-ρατσισμού, ακόμη κι αν οι δυνάμεις της μη-φασιστικής αναπτύχωσης του εαυτού είναι ασταθείς, ακόμη κι αν αυτή η γραμμή απάντησης δεν αρκεί για τη ζοφερή παρουσία της Χρυσής Αυγής στη ζωή μας, ακόμα κι αν δεν αρκεί ως απάντηση στο διαρκές πολεμικό κάλεσμα της Χρυσής Αυγής. 
   Όσο για το θέμα των συμμάχων, πέρα, και ίσως ενάντια αυτή τη φορά, από το κάλεσμα σε ένα μέτωπο που αναφέρεται στην κεντρική πολιτική σκηνή, σε μια εποχή κρίσης του μέχρι προ τινος καθεστώτος ρύθμισης της συσσώρευσης κεφαλαίου και κρίσης της κυβερνολογικής ( governmentality) όπου οι κρατικές-κομματικές δυνάμεις επιλέγουν μια κατά κάποιο τρόπο επιστροφή σε έναν κυριαρχικό τύπο εξουσίας (sovereignty), το κείμενο προσφέρει μια ριζική απάντηση στο ερώτημα ποιοι μπορεί να είναι οι σύν-τροφοι σε μια μη-φασιστική συμμαχία.

   Η γραμμή του Φουκώ είναι μια παράκαιρη στρατηγική γραμμή, μια στρατηγική αργού χρόνου μπροστά σε μια κατάσταση που κοχλάζει, αλλά κατά κάποιον τρόπο είναι η γραμμή που επανέρχεται ως διαρκώς επίκαιρη και δριμεία καθώς μιλά την επιθυμία και τις ποιότητες του γίγνεσθαι μη-φασίστας.*

 Μάριος Εμμανουηλίδης

* Ο Μιχάλης Μπαρτσίδης στη συζήτηση για τη Χρυσή Αυγή στην ηλεκτρονική λίστα του Κ.Ε. έθεσε τα βασικά σημεία μιας ανάλυσης του "γίγνεσθαι φασίστας" στη βάση μιας διατομικής (transindividualite) προσέγγισης, και η Λουκία Μάνο το ζήτημα του γίγνεσθαι μη-φασίστας (συνάντηση του Κ.Ε στις 28.10.12).

διαδήλωση κατά ρατσιστικού εγκλήματος

Αραβική συνοικία Goutte-d’Or, Παρίσι, 27.11.1972

                          'Κάλεσμα προς τους εργάτες της συνοικίας': 

«Tα οργανωμένα δίκτυα ρατσιστών με την υποστήριξη της  εξουσίας…»,    Foucault, Deleuze, Passeron, Genet, Sartre, Signoret, Montand…

 

Μισέλ Φουκώ 

 Αντι-οιδίποδας. Εισαγωγή στη μη-φασιστική ζωή*

[…] Τρεις είναι οι εχθροί τους οποίους αντιμετωπίζει ο Αντι-Oιδίποδας. Τρεις αντίπαλοι που δεν έχουν την ίδια δύναμη, που αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς βαθμούς κινδύνου, και τους οποίους το βιβλίο μάχεται με διαφορετικούς τρόπους:

1. Οι πολιτικοί ασκητές, οι θλιμμένοι ακτιβιστές, οι τρομοκράτες της θεωρίας, αυτοί οι οποίοι θέλουν να συντηρήσουν την καθαρή τάξη της πολιτικής και του πολιτικού λόγου. Γραφειοκράτες της επανάστασης και δημόσιοι υπάλληλοι της Αλήθειας.
2. Οι ευτελείς τεχνικοί της επιθυμίας –ψυχαναλυτές και σημειολόγοι κάθε σημείου και συμπτώματος– αυτοί που προθυμοποιούνται να υποτάξουν την πολλαπλότητα της επιθυμίας στο διττό νόμο της δομής και της έλλειψης.
3. Τελευταίος αλλά όχι ελάχιστος, μείζων εχθρός, ο στρατηγικός αντίπαλος είναι ο φασισμός (ενώ η αντιπαλότητα του Αντι-Οιδίποδα προς τους άλλους είναι περισσότερο μια υιοθέτηση τακτικής). Και όχι μόνο ο ιστορικός φασισμός, ο φασισμός του Χίτλερ και του Μουσσολίνι –ο οποίος στάθηκε ικανός να κινητοποιήσει και να χρησιμοποιήσει την επιθυμία των μαζών τόσο αποτελεσματικά– αλλά επίσης ο φασισμός μέσα σε όλους μας, μέσα στα κεφάλια μας και στην καθημερινή μας συμπεριφορά, ο φασισμός που μας προκαλεί και μας κάνει να αγαπάμε την εξουσία, να επιθυμούμε ακριβώς αυτό το πράγμα που μας κυριαρχεί και μας εκμεταλλεύεται.**

 Θα έλεγα ότι ο Αντι-Οιδίποδας (και ας με συγχωρέσουν οι συγγραφείς του) είναι ένα βιβλίο ηθικής, το πρώτο βιβλίο ηθικής που γράφτηκε στην Γαλλία εδώ και αρκετό καιρό (ίσως αυτό εξηγεί το γιατί η επιτυχία του δεν περιορίστηκε σε ένα ειδικό ‘αναγνωστικό κοινό’: το να είσαι αντι-οιδιπόδειος έχει γίνει ένας ύφος ζωής, ένας τρόπος να σκέφτεσαι και να ζεις. Πώς μπορεί κάποιος να αποφύγει το να γίνει φασίστας, ακόμα και όταν (ιδίως όταν) πιστεύει ότι είναι επαναστάτης ακτιβιστής;

Πώς μπορούμε να ξεφορτωθούμε το φασισμό από το λόγο και τις πράξεις μας, τις καρδιές μας και τις απολαύσεις μας; Πώς μπορούμε να ξεκάνουμε το φασισμό που είναι βαθιά ριζωμένος στη συμπεριφορά μας; Οι χριστιανοί ηθικολόγοι αναζήτησαν τα ίχνη της σάρκας που φωλιάζουν βαθιά μέσα στη ψυχή. Ο Ντελέζ και ο Γκουατταρί, από τη μεριά τους, ανιχνεύουν και τα πιο αδιόρατα σημάδια του φασισμού στο σώμα.

Αποδίδοντας έναν ταπεινό φόρο τιμής στον Saint Francis de Sales (επίσκοπος της Γενεύης τον 17^ο αιώνα, γνωστός για το έργο Εισαγωγή στον ευσεβή βίο), κάποιος θα μπορούσε να πει ότι ο Αντι-Οιδίπους είναι μια Εισαγωγή στη μη-φασιστική ζωή.

Αυτή η τέχνη της ζωής ενάντια σε κάθε μορφή φασισμού, είτε ήδη παρούσα είτε επικείμενη, εμπεριέχει ορισμένες ουσιώδεις αρχές τις οποίες θα μπορούσα να συνοψίσω ως εξής, αν ήταν να μετατρέψω αυτό το σπουδαίο βιβλίο σε οδηγό καθημερινής ζωής:

• Να ελευθερώνεις την πολιτική δράση από την ενοποιητική και ολοποιητική παράνοια.
• Να αναπτύσσεις τη δράση, τη σκέψη και τις επιθυμίες μέσω της εξάπλωσης, της αντιπαράθεσης και της αποσύνδεσης, και όχι μέσω της υποδιαίρεσης και της πυραμιδικής ιεράρχησης.
• Να αποσύρεις την αφοσίωση και την υποταγή σε οποιαδήποτε από τις κατηγορίες του Αρνητικού (νόμος, όριο, ευνουχισμός, έλλειψη, χάσμα) το οποίο η Δυτική σκέψη ανήγαγε σε ιερό ως μορφή εξουσίας και ως πρόσβαση στην πραγματικότητα. Προτίμησε αυτό που είναι θετικό και πολλαπλό, τη διαφορά από την ομοιομορφία, τις ροές από τις ενότητες, τις ευέλικτες συναρμογές από τα συστήματα. Πίστεψε ότι αυτό που είναι παραγωγικό δεν είναι εδραιωμένο [μόνιμο, μη-αποδημητικό] αλλά νομαδικό.
• Μη νομίζεις ότι κάποιος πρέπει να είναι θλιμμένος για να είναι ακτιβιστής, έστω κι αν αυτό που μάχεται είναι αποκρουστικό. Αυτό που έχει επαναστατική δύναμη είναι η σύνδεση της επιθυμίας με την πραγματικότητα (και όχι η υπαναχώρηση σε μορφές αναπαράστασης).
• Μην χρησιμοποιείς τη σκέψη για να θεμελιώσεις την πολιτική δράση στην Αλήθεια. Ούτε την πολιτική δράση για να δυσφημείς, ως απλή εικασία μια γραμμή σκέψης. Χρησιμοποίησε την πολιτική πρακτική σαν μια ενδυνάμωση της σκέψης, και την ανάλυση ως πολλαπλασιαστή των μορφών και των πεδίων παρέμβασης της πολιτικής δράσης.
• Μην έχεις την αξίωση η πολιτική να αποκαθιστά τα ‘δικαιώματα’ του ατόμου, όπως η φιλοσοφία τα έχει ορίσει. Το άτομο είναι το προϊόν της εξουσίας. Αυτό που χρειάζεται είναι η «απο-ατομικοποίηση»  μέσα από τον πολλαπλασιασμό και την μετατόπιση, είναι οι ποικίλοι συνδυασμοί. H ομάδα δεν πρέπει να είναι ο οργανικός δεσμός που ενώνει ιεραρχημένα άτομα, αλλά μια διαρκής γεννήτρια της απο-ατομικοποίησης.
• Μην γοητεύεσαι από την εξουσία.

[…]

Το βιβλίο συχνά μπορεί να κάνει κάποιον να πιστέψει ότι όλα είναι διασκέδαση και παιχνίδι, ενώ αυτό που συμβαίνει είναι κάτι ουσιαστικό, κάτι εξαιρετικά σοβαρό: Ο εντοπισμός όλων των παραλλαγών του φασισμού, από τους πιο τεράστιους που μας  περιστοιχίζουν και  μας συνθλίβουν, μέχρι τους μικρούς φασισμούς που συνιστούν  την τυραννική πικράδα της καθημερινής μας ζωής.

μετάφραση, Μάριος Εμμανουηλίδης

επιμέλεια μετάφρασης, Λουκία Μάνο

*Απόσπασμα από τον πρόλογο του Μ. Φουκώ στην αμερικανική έκδοση του G. Deleuze-F. Guattari, Anti-Oedipus. Capitalism and Schizophrenia, University of Minnesota Press, Minneapolis 2000 [1977], σελ. xii-xiv. Επίσης, M. Foucault, Dits et Ecrits II, 1976-1988, Paris, Gallimard, 1994, σ. 133-136.

** Πρβλ. «Όταν λέω: ‘η εξουσία ασκείται, κυκλοφορεί, δημιουργεί δίκτυα’, αυτό ισχύει μέχρις ενός σημείου. Μπορούμε εξίσου να πούμε: ‘έχουμε όλοι το φασισμό στο μυαλό μας’ και σε ένα πιο θεμελιακό επίπεδο ακόμη: ‘το σώμα όλων μας εμπεριέχει την εξουσία’. Και η εξουσία  –σε ένα βαθμό τουλάχιστον–  διακινείται ή διαμετακομίζεται διαμέσου του σώματός μας. Πράγματι, όλα αυτά μπορεί κανείς να τα πει.  […] Νομίζω ότι το σημαντικό είναι να μην καταλήξουμε σε μιαν αφαιρετική προσέγγιση της εξουσίας η οποία θα εκκινεί από το κέντρο και θα προσπαθεί να δει ως που εκτείνεται προς τη βάση, σε ποιο βαθμό αναπαράγεται, επεκτείνεται ως τα ελάχιστα, μοριακά στοιχεία της κοινωνίας. […] Νομίζω ότι θα πρέπει να αναλύσουμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν, στα χαμηλότερα επίπεδα, τα φαινόμενα, οι τεχνικές, οι διαδικασίες της εξουσίας· να δείξουμε πως οι διεργασίες αυτές μετατοπίζονται, όπως είναι φυσικό, επεκτείνονται, τροποποιούνται, αλλά κυρίως πως κάποια καθολικά φαινόμενα τις οικειώνονται και τις προσαρτούν», Μ. Φουκώ, Για την υπεράσπιση της κοινωνίας, Ψυχογιός, Αθήνα 2002 [1976], σ. 47-48.

"Το θάρρος είναι μόνο σωματικό, 
το θάρρος είναι ένα θαρραλέο σώμα", Μ.Φ.

16.12.1972, «Χτυπημένοι, τραυματισμένοι, κακοποιημένοι [ο Φουκώ έσπασε ένα πλευρό], συλλαμβάνονται οι Foucault, Claude Mauriac, Jean Genet από την αστυνομία και οδηγούνται στο κέντρο Beaujon για έλεγχο ταυτότητας. ‘Ξαναβρεθήκαμε σε ένα κελί μόνοι ο Foucault κι εγώ [Cl. Mauriac], αφού περάσαμε από πολλά άλλα κελιά γεμάτα με νεαρούς συντρόφους», Ντιντιέ Εριμπόν, Μισέλ Φουκώ, Lector, Αθήνα 2009, σ. 294.